Arqile V Gjata:Të njohim veprën e Fan Nolit!!!
PREGATITUR NGA
Arqile V Gjata
PËR NOLIN
Tek «Don Kishoti i Mançës» bëhet fjalë për një Universitet të Domosdovës, ndërsa
«Korbi» paraqitet në shqipërimin e tij me thuajse dyfishin e vargjeve (Jorgaqi 1982:
70). Përveç disa konsideratave nëpër «introduktat» dhe në ndonjë intervistë, Fan S.
Noli nuk na ka lënë tekste teorike për përkthimin. Më shumë se teori, përkthimi ka
qenë për të një mundësi për të aktivizuar aftësitë e veta ligjërimore,
sapolindur dhe një populli që aspironte të dilte në dritë.
PËRFUNDIM:
Shqipërimi paraqitet si antinomi, meqenëse i referohet një praktike përkthimore
praktikisht të lavdërueshme, por teorikisht të kritikueshme. Shqipëruesi, duke u
shkëputur nga varësia gramatikore e leksikore e tekstit burimor, me lirinë për të
riorganizuar gjuhësisht tekstin në shqip, «sipas natyrës së shqipes», në të vërtetë ka
kryer një rikrijim sipas stilit të vet letrar, saqë mund të thuhet se kjo vepër i përket
tashmë shqipëruesit.
«Shqipërimi» është një term i krijuar brenda gjuhës shqipe për të konceptualizuar
veçanësinë e shprehshmërisë së saj gjuhësore, por është i krahasueshëm me termat
përkatës në gjuhë të tjera për të shënuar një procedurë përkthimi të orientuar nga
sistemi kulturor i gjuhëve mbërritëse.
Shqipërimet e F. S. Nolit, duke zbatuar parimin e kombëtarizimit, janë tekste të
integruara plotësisht brenda letërsisë shqiptare, ndërsa veçanërisht ato poetiket, kanë
arritur një shkallë të tillë integriteti, saqë mund të konsiderohen si krijime të tij.
Në këtë kumtes bëhet një prpjekje e par për interpretimin teorik të termave përkthim dhe shqiprim, duke refuzuar përceptimin popullor, që i jep shqiprimint një prestigj më të lartë sesa përkthimi.
TRANSCRIPT
REPUBLIKA E SHQIPËRIS UNIVERSITETI ” FAN S . NOLI “FAKULTET I I EDUKIMIT DHE FILOLOGJIS KOR – -2012 KONFERENCA SHKENCORE NDRKOMBTARE (Prmbledhja e materialeve të konferencës kushtuar Fan S. Nolit n 130 – vjetorin e lindjes) Kor, 2012 – -2012 KONFERENCA SHKENCORE NDRKOMBTARE (Prmbledhja e materialeve të konferencs kushtuar Fan S. Nolit në 130 – vjetorin e lindjes) BOTIM I FAKULTETIT TË EDUKIMIT DHE FILOLOGJIS Miratuar për botim me vendim të Kshillit të Fakultetit të Edukimit dhe Filologjis Redaksia e botimit: Prof. dr. ALI JASHARI Msc. HYSNIE HYSKA Prgatitja kompjuterike: EDIOLA NASE BENISA KOKONOZI ISBN: 978-9928-146-05-2 Botime FEF , SCRIPTA MANENT,
3 Kor, 2012 Shtpia Botuese: Promo Print Sh.p.k. PROGRAMI I KONFERENCËS SHKENCORE NDËRKOMBTARE – SEANCA PLENARE Hapja e konferencs, prof. dr. ALI JASHARI, dekan i Fakultetit të Edukimit dhe Filologjis Fjalt përshndetse: Prof. as. dr. GJERGJI MERO, rektor i Universitetit të Kors akad. JORGO BULO, Akademia e Shkencave t Shqipris Referate: 1. Prof.dr.NASHO JORGAQI: Kontributi i Nolit n marrdhniet shqiptaro-amerikane.
2. Akad.FLORESHA DADO: Fan Noli në sfidat e një Historie të re të Letrsisë Shqiptare.
3. Imzot JOHAN PELUSHI: Fan Noli dhe Kisha Shqiptare.
Kumtesa Seksioni I: VEPRA LETRARE E FAN NOLIT 1.DHURATA SHEHRI: Pushteti i diskursit, diskursi i pushtetit në të folurit publik të Nolit.
2. ELVIRA LUMI: Fan Noli-
3. ERIS RUSI: – Sipari i nj vepre të hapur.
4. ESMERALDA HIDRI: (N krkim të një metodologjie analizuese).
5. KASTRIOT GJIKA: shtje të receptimit historik të poezis së Nolit. 6. VJOLLCA OSJA: Energjia simbolike në poezit biblike të Fan Nolit.
7. ILIR SHYTA: Nol-Samsoni, letraro- biblik.
8. KLODIANA KULLOLLI: Mjeshtria e vargut nolian.
9. MIRLINDA KRIFCA-BEQIRI: Cështja e varianteve dhe versioneve në poezin e Fan Nolit.
10. NUHI VINCA:
11. SKNDER KARRIQI:
Rasti prometeik i poezis s Fan. S. Nolit
12. YLLKA KNAI, LAURETA DHOSKA: Fan Noli si prues i frymës perndimore në letrsin shqipe. Seksioni II:
VEPRA LETRARE E FAN NOLIT
1. ADEM JAKLLARI, MARINA PRIFTI:
2. Shenja dhe kode mitike në poezin e F. S. Nolit.
3. 2. AGRON XHAGOLLI: Folklori në vëmendjen e Fan S. Nolit.
4. 3. AJLIDA SELIMI: Fan S. Noli dhe Historia e Letrsis.
4. ALBAN MEHMETAJ: Drama e Fan Nolit.
5. BRUNA NURA: Noli prmes simbolikave biblike.
6. GLADIOLA DURMISHI (ELEZI): Simbolika dhe muzikaliteti në poezin e Fan S. Nolit.
7. JONELA SPAHO: Roli i satirës dhe humorit në poezin e Nolit, në funksion të artikulimit ideor.
8. JOSIF PAPAGJONI që tejkalon kohn).
9. KRISTAQ JORGO: Kuantemnanca në poezin dhe shqiprimet e F.S.Nolit.
10. MERITA GJOKUTAJ-SHEHU: Muzikaliteti në poezin e Nolit.
11. NELI NAO: Disa arritje poetike në poezin
12. NIAZI XHAFERAJ:
Vështrim rreth figurave stilistike dhe elementeve të vjershrimit në poezin e Nolit.
13. RAHIM OMBASHI: Duke ridgjuar letrn e fundit.
14. XHULIANA LII: Mbi një tipologji interpretimesh të ideve në dramën
15. YMER IRAKU: Një letër e Krist Malokit dhe Autobiografia e Nolit. 16. ZEJNEPE ALILI (REXHEPI): tendencë më se moderne. Seksioni III:
CËSHTJE GJUHSORE NË VEPRËN E FAN NOLIT
1. ABDULLA BALLHYSA, MIRELA SHELLA: Khajamin përsishtes – Rubait shqipes.
2. AJTENE QAMILI: Orientalizmat në poezin e Fan S. Nolit.
3. ALBANA NDOJA: Mbi mundsin e një qasjeje drejtë korpusit nolian me anë të figuracionit strukturor gjuhsor. Specifika stilistike të disa formave foljore karakteristike.
4. ELONA BIBA: Kohezioni në tekstin letrar t F. Nolit.
5. GIOVANNI BELLUSCIO; FLORA KOLECI: Risit leksiko-gramatikore në prkthimet e Fan Nolit nga anglishtja (Hamleti, Makbethi, Othello, Jul Cezari).
6. ISMET OSMANI: Gjuha shqipe në shkrimet dhe prkthimet e Nolit. 7. SASHENKA KAMBERI, ALMIRA SADIKAJ: Rreth antonimis dhe sinonimis stilistikore n krijimtarin poetike t F.S. Nolit.
8. SPIRIDHULLA POI: Dukuri morfologjike në krijimtarin e Fan Nolit.
9. ALI JASHARI: Burimet e lnds idiomatike në veprën e Fan Nolit. 10. ASLLAN HAMITI: Vlera ekspresive-impresive e tingujve Ans 11. BESA SHINGJERGJI: Miti biblik dhe historizimi i tij.
12. LINDITA XHANARI:
Vlera semantiko-stilistikore e huazimeve turko-orientale në veprën e Nolit.
13. LIRI SEITLLARI:
Rreth shprehsis leksikore në poezin e Nolit.
14. MATILDA PARLLAKU (OLLAKU): Veori sintaksore në gjuhn e Nolit parlamentar. 15. MIMOZA ZEKAJ: Rreth pasuris së leksikut politik e shoqror në publicistikn e Fan Nolit.
16. NATASHA POROANI (SHUTERIQI): Noli në disa aspekte të pragmalinguistikës: përdorimi i teksteve të Nolit në msimdhnien e gjuhës dhe letërsisë shqipe në shkollën e mesme.
17. SHKËLQIM MILLAKU: Kompozitat, roli dhe funksioni në përkthimet e Nolit.
Seksioni IV:
CËSHTJE TË PRKTHIMIT DHE PUBLICISTIKËS NË VEPRËN E FAN NOLIT
1. ARISTOTEL SPIRO: Fan S. Noli dhe shqiprimi si antinomi terminologjike.
2. ALDA CICKO (JASHARI):
NjË Skotit në përkthimin e Nolit. 3. ARJAN KALLO:
Noli më shumë se përkthyes,është shqiprues i zoti. 4. ARTA XHIKA: Noli në optikn kritike të Koliqit.
5. EDLIRA ERKEZI, GLADIOLA DURMISHI, EVIS CELO:
6. Mesazhet e Nolit në publicistikn shqiptare dhe aspiratat atdhetare.
7. 6. FATMIR SULEJMANI : Raportet e Fan S. Nolit me Faik Konicn.
8. HEKTOR IFTJA: Fan Noli dhe Arshi Pipa: dy kontekste dhe nj tekst.
9. KLEDI SHEGANI: Mesazhet e publicistiks s Nolit, realitete përmes historis
.9. DION TUSHI: Kontributi i Nolit në traditë të hershme të përkthimeve fetare nëpër ][rmjet teksteve liturgjik të pë rkthyer prej tij.
10. GZIM RREDHI: Mendimi kritiko letrar i Fan Nolit në lidhje me artin klasik botror. 11. HAMIT XHAFERI:
12. MELI SHOPI, DENIS HIMCI: Fan S. Noli si prkthyes e shqiprues dormbar M. Servantesit).
13. MIMOZA SHQEFNI: Mesazhet e publicistiks s Nolit për realitetin dhe historin shqiptare.
14. NEIM ZHURI:
Noli: prkthyesi dhe kritiku.
15. VASILIKA POJANI, HILDA LUBONJA, ERIOLA BONJA: Poema
16. VEHBI BEXHETI: Noli dhe Shekspiri.
17. VJOLLCA RRAPAJ, MIRELA SARAI:
Një dokument i ri oratorik i Fan S. Nolit (Deklarata në Lidhjen e Kombeve,
2 tetor, Gjenev, 1921) Seksioni V: CËSHTJE TË HISTORIS DHE POLITIKËS NË VEPRËN E FAN NOLIT
1. ADELINA NEXHIPI:
2. GjashtË muajt e qeverisjes së Nolit (arritjet dhe dështimet e Nolit si kryeministr).
3= ALBA KREKA: Figura e Nolit n studimet historike komuniste dhe bashkkohore.3. BASHKIM JAHOLLARI, PAVLLO CICKO: Fan Noli dhe lidhjet e tij me Korn.
4. BLERIM BALLA: Fan Noli dhe Revolucioni i Qershorit 1924.
5. DRITAN PALNIKAJ: Fjalimi i Fan S. Nolit në Lidhjen e Kombeve në 10 shtator 1924 si shprehje e pikpamjeve të tij për politikën ndrkombtare.
6. ERINDA PAPA, BENITA STAVRE, PAVLLO CICKO: Përpjekjet e Fan Nolit në planin ndrkombtar për të zgjidhur problemet e politikës shqiptare.
7. ESTELA HOXHA: Veprimtaria e Fan S. Nolit në Lidhjen e Kombeve në vitet 1920-1921
. 8. ETLEVA BRESHANI (NITA): Qasje dhe interpretime për figurn e Fan S. Nolit
8. FEHMI XHEMO, JONELA SPAHO:
9. Fan S. Noli, deputet i krahinës së Devollit.
10. ERMELINDA KASHAHU, EDLIRA DHIMA: Laureati dhe intektuali shqiptar që ndikoi figurën e humanistit.
11. ETLEVA GOXHAJ:
Drithijet e nj politikani: Noli në Lidhjen e Kombeve gusht tetor 1924.
12. FADIL GRAJEVCI: Fan Noli dhe Marin Barleti.
13. IRENA NIKAJ: Napoleoni, shekulli i Dritave dhe Noli-nj jehona noliane në kohë të tjera.
14. ORJON AGO: Veprimtaria politike e Fan S. Nolit në vitet 1923-1924 sipas shtypit të qytetit të Kors.
15. RUDINA MITA, LIRA GJEVORI, HYSEN KORDHA: Alternativa e opozits demokratike për zgjidhjen e krizës politike në Shqipri në fillim t vitit 1924.
16. SHKLZEN RAA: Veprimtaria e Fan Nolit në pavarsimin e kishës ortodokse shqiptare.
17. SHYQYRI HYSI: Homazh i Asambles Kushtetuese dhe fjala e Nolit për Udro Uilsonin, shkurt 1924.
18. VALBONA KALO (SHNGJERGJI): Kritika funksionale e Nolit, në kontekstin social-politik të viteve 1926-1930.
19. ZEQIR KADRIU: Fisnikrimi e edukimi i Nolit në Ibrik Tepe. 20. EDLIRA DHIMA, ERMELINDA KASHAHU: Noli-një figurë poliedrike
21. MAZLLUM BARALIU: Eruditizmi i Fan S. Nolit, rrjedhoj e kushteve dhe rrethanave të kohës apo e gjenialitetit poliedrik të personalitetit t tij.
22. BEGZAD BALIU: Noli dhe shekulli i Pavarsisë. SEKSIONI IV: SHTJE TË PRKTHIMIT DHE PUBLICISTIKS NË VEPRËN E FAN NOLIT ARISTOTEL SPIRO FAN S. NOLI DHE SHQIPRIMI SI ANTINOMI TERMINOLOGJIKE Për bartjen e një mesazhi të shkruar nga njra gjuhë në tjetrn gjuha shqipe përdor termin prkthim. Kjo fjalë regjistrohet për her të par tek fjalori i shoqris Bashkimi (1908),
1980a: 34)482. Tek autort e vjetër përdorej termi të sjellun dhe përkatsi foljor me sjell (Xhuvani 1980a:
34). Nga shekulli XIX konstatohet përdorimi i termit të kthyer dhe krahas tij edhe termi të shqipruar, të dy në gjinin asnjanse, si del edhe nga një artikull i J. Vretos në revistën Drita 1(1884),
2-3 (Vreto 1973:
65).Fjala të kthyer vijon të përdoret edhe në fillim të shekullit XX, vecse tashmë në gjinin mashkullore (kthim) (Noli 1988a: 388). Termi shqiprim, i prdorur nga Noli, mbulon semantikisht përkthimin e teksteve letrare nga gjuha e huaj në shqip. Nuk lidhet aq me cilsin e produktit përkthimor,sesa me një qëndrim vlersues ndaj përkthimit letrar në prgjithsi, kundrvën llojeve të tjera të përkthimit…
Kuptimi që mori fjala shqiprim për të shnuar një përkthim (letrar) të cilsisë së lart i prket një kohe të mvonshme.
Ajo lidhet me modelin përkthimor të krijuar nga F. S. Noli, i cili arriti që të inkuadronte natyrshëm në mjedisin gjuhsor e më gjer, atkulturor shqiptar disa emra të njohur të letrsis botrore (W. Shakespeare, H. Ibsen,O. Khayym, M. de Cervantes,
E. FitzGerald, Blasco Ibez etj. ). Por si arriti ta bënte këtë FN. S. Noli? Ka disa arsye:
1) F. S. Noli kishte të zhvilluar ndjenjën gjuhsore në prgjithësi dhe at shqipe në vecanti. Kjo u provua me përpjekjet e tij të suksesshme vjershruese, me shkrimet polemike publicistike, por dhe me aftsit e tij të rralla gojtarore.
Në historin e gjuhës dhe letrsisë shqipe ai njihet si nj nga stilistt m shëmbullor. Vazhdimisht punonte për përmirsimin dhe përsosjen e mjeteve dhe formave shprehse (Lloshi 1972:
50-51) duke hapur rrugën për krijimin e modeleve të reja stilistike. është e vërtetë se të jetuarit larg Shqiprisë e pengonte të ndiqte hap pas hapi zhvillimet dinamike të shqipes, por aftsit e tij filologjike triumfuan mbi këto pengesa (Xhuvani 1980:
43). Przgjedhjet e kritikueshme leksikore dhe propozimet e pamiratueshme neologjike mund të zhdnohen të konceptuara brenda stilit t tij letrar.
2) F. S. Noli ishte një poliglot i mirfillt, por kishte gjithashtu edhe aftsi prkthimore të zhvilluar, e cila zhvillohet tek njerzit , që kan një kulturë të gjer enciklopedike dhe dhunti të vecanta komunikuese.
Ai diti të tejoj semiologjikisht gjith vlerat letrare e kulturore të autorve të rëndsishm të letrsisë botrore.
482 Fjalën prkthim S. Frashri e përdor tek Shkronjtorja e tij (1886) në vend të lakim, sikundër përkthen në vend të zgjedhim.
3) F. S. Noli ishte jo vetëm njoëhs i shklqyer i gjuhve të huaja, por edhe lexues shumë i kualifikuar. Një lexues i mendueshm, i cili vendoste se cilat mesazhe letrare,
kulturore, politike, shoqrore të përvojës botrore i duheshin lexuesit shqiptar (Xhaxhiu 1982, Jorgaqi 1982:
66, Bala et al. 1983: 514). Natyrshm mund të pajtohemi me mendimin se prkthimet e Nolit zbulonin analogjit me jetën shqiptare.Logjika e synimit për të pasuruar kulturën kombtare shqiptare (Qosja 1988: 216) tingllon e pranueshme, por prapseprap mbetet shumë filologjike dhe pjesrisht argumentuese. Prkthimi si veprimtari vlersohet si gjest kryesisht letrar, por prkthimi si vendim është një gjest estetik, ideologjik, politik e shoqror.Introduktat e përkthimeve të Nolit nuk shfajsohen aq filologjikisht, sesa estetikisht e ideologjikisht. Ato përbëjnë analiza të veprave të prkthyera, përpjekje për dekodifikimin e mesazheve artistike, por sidomos ideologjike, si dhe evokim të mesazheve politike për shoqrin shqiptare.
4) Që veprimtaria prkthyese e F. S. Nolit paraqitet si një akt politik, përtej kuadrit filologjik, dshmohet edhe nga dy prpjekje përkthimore të vecanta:
a) Shqipria , . Frashrit, të ciln e përktheu në gjuhën greke, në të ciln kishte hedhur bazat e edukimit të tij dhe që e njihte si një nivel gjuhe amtare, ashtu edhe në nivel akademik. b) Përkthimi i teksteve liturgjike nga greqishtja në shqip. F. S. Noli kreu shtatë përkthime liturgjike:
Shrbesn e Javës së Madhe,Librn e shrbesave të shenjta të Kishës Orthodhokse, Librin e të Kremteve të Mdha të Kishës Orthodhokse, Triodin e Vogël, Lutjesoren, Pesdhjetoren e Vogl dhe Uratoren e Kishës Orthodhokse. (Beduli 1997: 16-19, 27). nxi shpirti nga kto kthime, se jan jo vetm të vshtira e të zorshme, por edhe të mërzitura fort, një qëndrim befasues për një njeri që merret me punë të fes dhe që dgjohen si blasfemi (Shuteriqi 1987: 267, Noli 1988a: 388). far e ka detyruar F. S.Nolin të merrej me një punë të ciln nuk e kishte fort për zemër?
Ashtu si përfshirja e tij në cështje të fes nuk shpjegohet prej arsyesh besimi, po ashtu edhe të prkthyerit (apo të kthyert ose kthimi sikundr e quan ai) shihet si një imperativ kombtar (Noli 1988b: 146-149), meqense vmendjen e ka të prqendruar në përkthime veprash letrare, për të cilat kombi yn ka aq shumë nevoj (Beduli 1997:
18).Demoni i shqipruesit fitoi mbi akribin e përkthyesit fetar. F. S. Noli guxoi të bënte prkthim të lir të teksteve liturgjike, duke përshtatur e shkurtuar pjesë nga origjinali dhe duke cnuar njëkohsisht përmbajtjen për hir të melodis. Mirpo kjo mnyrë të proceduari është kritikuar p. sh. nga A. Xhuvani (Shuteriqi 1987: 262) dhe,si është vrejtur, bën që këto të mos mund të prdoren si tekste zyrtare të Kishës Ortodokse të Shqipris (Beduli 1997: 29).
5) Me përkthimet e veta F. S. Noli fuqizoi letrsinë e brisht shqiptare, e cila kishte nevoj të plotsonte pazllin e vet shprehs estetik me kryevepra në gjini e lloje të ndryshme. Prandaj nuk është e rastsishme që në inventarin përkthimor të F. S. Nolit,përvec poezis, konstatojm edhe prozën, konkretisht romanin e dramën. Që letrsia shqiptare të hynte në fazën e pjekuris së vet, i duhej jo vetëm poezia, por edhe gjinit e llojet e tjera.
Në pamundsi të një prodhimi të rëndsishëm letrar vendas, në munges t ëveprave madhore shqiptare, vinin në ndihmë kryeveprat e prkthyera prej F. S. Nolit. Shqiproj, pra, përkthej në shqip nga një gjuhë tjetr në një mënyrë të till që teksti i prftuar të ngjaj sikur është krijuar natyrshm në shqip. Shqiproj, mandej,prëkthej në mnyrë të kuptueshme, sikundër sugjeron edhe etimologjia e fjalës.
Tek.G. Meyer-i (1891) renditet si lem e veant folja shqiponjë me kuptimin kuptoj (Meyer 2007: 480). Kish. gjithashtu edhe shprehjet frazeologjike fol shqip fol, qart ,ose nuk ha shqip, nuk kupton. Folja shqiproj dhe fjalt e ngjashme me të shqiponjë, shqiprim, shqiprues shprehin raportin semantik të kuptueshmris me sistemin gjuhsor të cilit i përkasin
.Ky është në të vërtet një vështrim endocentrist i sistemit gjuhsor. Përkthimi i këtyre fjalve në gjuh të tjera krijon gjithmon probleme, meqense është e pamundur të ruhen ato konotacione të përdorimeve origjinale. Si do të prkthehej n anglisht, f. v.folja shqiproj? Translate into Albanian ndoshta nuk do të mjaftonte, albanize do të kishte nënkuptime të ndryshme që do të pajtoheshin me mnyrn se si e shohin cdo gjë shqiptare anglishtfolsit joshqiptar.
Raste prdorimesh t ngjashme konstatohen edhe n gjuh t tjera. Khs. p. sh. n gr.( ) , ( ) gjerm. verdeutschen, Verdeutschung, it. italianizzare,italianizzazione. M lart u tha qart se folja shqiproj (dhe emri përkats shqiprim) nuk përbën neologjizm të krijuar nga F. S. Noli, përderisa konstatohet e përdorur edhe para tij.Por kjo fjalë e përdorur si term në kuadrin e një veprimtarie përkthimore fiton përmbajtje klasifikuese dhe kuptimdalluese.
Ajo përdoret për veprat letrare të përkthyera bukur. Prapseprap, edhe pse e përdorur si term, konotacioni është i pashmangshm.
Fjalët shqiprim / shqiproj nuk mund të përceptohen si kuptimisht neutrale, thjesht denotative (shenjuese). Ato bartin përher nnkuptimin e një teksti që është më shumë se një lejim i thjeshtë mesazhi. Lidhen me at magji që sjell krijimi dhe rikrijimi, dëshmuar me tekste që paraqiten si raste unikale. Prdorimi terminologjik i shqiprimit, i par në kuadrin e një polisistemi letrar e kulturor, në të cilin përfshihet edhe kultura shqiptare, si në formë ashtu dhe në përmbajtje bëhet bartës i një koncepti mbi përkthimin.
Natyrshëm shkon mendja tek klasifikimi historik i F. Schleiermacher-it (1838), i cili dallonte dy praktika përkthimi:thuajzimin (foreignization) dhe kombtarizimin (domestication). Për kombtarizimin ai përdorte fjalën gjermane Verdeutschung (Schleiermacher 1838), që do të thot gjermanizim, e cila mund të shihet si përkatsja gjermane e shqiproj.
A mund të mendojm që Fan S. Noli kishte dijeni për filozofin përkthyese hermeneutike të F. Schleiermacher-it?
Kemi arsye të besojm se, në mos drejtprdrejt,trthorazi ka pasur. Të diturit e gjermanishtes, shqetsimet përkthimore, implikimi me tekstet fetare liturgjike dhe në përgjithsi formimi i gjer enciklopedik i F. S.
Nolit ka shumë gjasa që ta ken cuar jo vetm përkah filozofia përkthyese e
F. Schleiermacher-it, por edhe përkah mendimi prkthimologjik i kohs n përgjithsi. Pr të karakterizuar përkthimet e veta letrare, dhe sidomos ato poetike, ai nuk përdorte fjalën shqiprim, por parafraz (Jorgaqi 1982: 67), një term të konceptualizuar nga J.Dryden që në shek. XVII (1680) (Munday 2001: 25). Kështu, fjala shqiproj mund të shihet dyfish: si vazhduese e një terminologjie tradicionale shqiptare, por edhe si bartse e një koncepti prkthimor të kohës. Për këtë ndihmon formalisht edhe një analizë e thjeshtë fjalformuese e termit në shqip e gjermanisht, ku dallohen qart dy elemente: një ndajshtes (ver-/-()ro(j)) dhe një tem fjalformuese (-deutsch(en)) / shqip-. Ashtë krijuar kjo fjalë në bazë të modelit të gjermanishtes apo të ndonj gjuhe tjetr si greqishtja, kjo nuk mund të thuhet me siguri të plot.
Por një gjë është e sigurt: se ky term ka lindur si nevoj e shprehjes filologjike dhe është prdorur duke marr parasysh përvojën e kulturave të tjera, të cilat i njihnin shqiptart e shkolluar.
Ndikimi i ndonjërës prej gjuhve me të cilat shqipja (kultura shqiptare) kishte më shumë kontakt duhet marr në konsiderat seriozisht. Ië vendosur në perspektivn e debatit diakronik për përkthimin: shkronja apo shpirti,përkatsia formale, apo saktsia kuptimore, shqiprimi u konceptua si kundrvnie ndaj përkthimit të ashtuquajtur fjalë për fjal.
Megjithse ekzistonte dhe përdorej edhe para tij, termi shqiprim/ shqiproj u lidh asociativisht me punën shembullore t F. S. Nolit për shkak të rëndsis që patën përkthimet e tij në kulturën dhe shoqrin shqiptare. Megjithse po mbushet gati një shekull, përkthimet e tij letrare mbeten end pazvendsueshme.
Nëse F. S. Noli ishte i ndrgjegjshm për misionin e tij dhe e bënte qart dallimin midis përkthimit dhe shqiprimit (dhe parafrazës), sot vrehet shpesh një pështjellim në përdorimin e këtyre termave. Shqiprimi nuk ka të bëj me një përkthim shumë të mire, ose të shklqyer. Ai është një rikrijim i kryer nga një autoritet i padiskutueshm në fushën e letrave. Shqiprimi nuk është detyrimisht një përkthim i sakt, në kuptimin e të ashtuquajturit përkthim fjalë për fjalë. Nëse zbatohen kritere të nëj përkatsie formale gramatikore e leksikore, shqiprimi nuk është më një përkthim adekuat, por një përkthim ikritikueshëm. Lexuesi dhe studiuesi përbëjnë dy anë të kundrta të një alternative tekstore:
Është më mirë të përzgjedhim: një tekst të vetmjaftueshëm letrar larg së qeni një përkthim i sakt, apo një përkthim që të evokon në cdo rresht origjinalin i shfajsuar prej një prkatsie formale?
Statistikat hulumtuese mund të dëshmojn pasaktsi e mosprkime leksikore e gramatikore në shqiprimet e F. S. Nolit (Xhuvani 1980b: 43), por të gjithë mund të bien dakord se tekstet që solli në shqip jan të prkryera (Bala 1982: 56, Jorgaqi 1982: 66, Xhaxhiu 1982: 83-84). Sipas modelit që krijoi F. S. Noli, shqiprimi cilsuar si i till: krkohet jo vetm përsosmria stilistike e tekstit mbrritës, por edhe rëndësia letrare e tekstit burimor. Mandej autori i origjinalit duhet të jet faktor impakti në letrsin ardhse, i përkthyer nga një penë e fortë e letrave shqipe. Në të vërtetë, praktika përkthimore e ka reduktuar përdorimin e ktij termi kryesisht si referim ndaj F. S. Nolit.
Përdorimi i fjalës shqiprim në rastet e tjera ngjan më shumë si shprdorim, po të vecojmë disa shembuj përkthyesish të ndritshm (p. sh.Sknder Luarasi, Vedat Kokona, Vexhi Buharaja, Misto Treska, Jorgo Bllaci etj. ).Mbi të gjithë përkthyesit letrar rëndon hija e F. S. Nolit. Duket si një padrejtsi deontologjike, kur kemi parasysh shembuj të tjer shqiprimesh e shqipruesish pas tij (shqiprime të dramave të Shakespeare-it, komedive të Moliere-it, romaneve të V.Hugo-it, H. de Balzac-ut etj. etj. ). Ather pse F. S. Noli? Sepse ai hapi rrugën, krijoi modelin. Dhe ky ishte rasti i par kur letrsia shqiptare komunikonte me letrsin botrore; forma gjuhsore rurale përdoreshin për të rishprehur kryevepra letrare të Njerzimit. Nuk ishte vetëm shembulli i një përkthyesi të suksesshëm, kalimi i një prove vetjake, as prova e t huajit (A. Berman), por ishte kaprcimi i një prove për vet gjuhën shqipe. Shqiprimet e F. S. Nolit janë dshmi e ndrthurjes s ndjenjës së zhvilluar gjuhsore, e njohjes së vazhdueshme të gjuhës shqipe, por edhe e kuadrit më të gjer kulturor evropian, ku duhej vendosur letrsia shqipe.
Propozimet e tij neologjike, edhe pse të mbetura në inventarin leksikor të stilit vetjak, tingllojnë intelektualisht elegante. Kontributin e vet prej pionieri në fushën e përkthimit F. S.Noli e prforcoi me personalitetin e veprimtaris politike, shtetrore, shoqrore,letrare, publicistike, fetare. Por, gjithsesi, veprimtaria në të ciln shklqeu në mënyrë të padiskutueshme është shqiprimi.
Duke e lidhur shqiprimin me emrin e F. S. Nolit,ky term merr vetiu një përmbajtje historike, që gjuhsisht mund të cilsohej edhe si arkaizm letrar. Prandaj përdorimi i tij nga përkthyesit e sotm ngjan jo vetm një ambicie e pafuqishme, por edhe përpjekje anakronike. Termi shqiprim/shqiproj përdoret shpeshher edhe me kuptimin që sugjeron etimologjia e tij, pra (pr)kthej në gjuhën shqipe. Megjithat, kjo përzgjedhje mund të interpretohet edhe si një synim drejt përkthimit ideal, i cili në të vërtet nuk ekziston, por identifikohet me modelin më të mirë ekzistues. Sot ka mjaft përkthime që etiketohen subjektivisht si shqiprime, ndërsa përkthyesit e tyre vetprcaktohen narcistikisht si shqiprues. Termi shqiprim fiton një përmbajtje konceptuale të vecant dhe, mandej,ideologjike, kur zbatohet në fushën e terminologjis teknike (Qirinxhi 1982, Duro 2009). Me shqiprim këtu nënkuptohet futja në sistemin shenjor të termave që motivohen me fjalë të gjuhës shqipe, të cilat përdoren në vend të ndrkombtarizmave.
Termat marrin një veshje tingullore shqiptare. Nëse fjala shqiprim shfajsohet e përdorur për riformsimin e një sistemi semiotik terminologjik, ajo është e pashfajsueshme kur përdoret në përkthimin e teksteve tekniko-shkencore e fetare.
Në këtë kuptim, jo vetëm për Nolin, por edhe për lexuesin e sotm do të ishte e pashfajsueshme që termi shqiprim të përdorej f. v. për një tekst me udhzime përdorimi të një pajisjeje elektronike (Tupja 2007: 60). Nga ana tjetr termi përkthim bart gjith përmbajtjen kuptimore të nocionit dhe ka prestigjin e një termi neutral. Kjo është arsyeja ndoshta që në botimin e seris së veprave folja shqiproi është zvendsuar me foljen përktheu (nga origjinali anglisht).Termi prkthej nnkupton edhe një modesti të përkthyesit, i cili pranon që vlersimin për produktin e tij përkthimor do ta bëj lexuesi dhe kritika.
A mund të thuhet që F. S. Noli krijoi një shkollë shqiptare të përkthimit letrar?(Jorgaqi 1982: 71). Nëse me këtë kuptojmë traditën që ai krijoi me trashgimin e tij përkthimore, ky vlersim mund të pranohej. F. S. Noli përktheu jo si një filolog, por si letrar; nuk flijoi kuptimin në altarin e fjalës, kombtare kumteve letrare, që po sillte në letrsin shqipe. Në këtë pikë ai shkoi më., sa tek Don Kishoti i Mans bëhet fjaël për një Universitet të Domosdoshëm, ndrsa Korbi paraqitet në shqiprimin e tij me thuajse dyfishin e vargjeve (Jorgaqi 1982:70). Prvec disa konsideratave nëpër introduktat dhe në ndonjë intervistë, Fan S.Noli nuk na ka lën tekste teorike për përkthimin.
Më shumë se teori, përkthimi ka qen për të një mundsi për të aktivizuar aftsit e veta ligjrimore, sapolindur dhe një populli, që aspironte të dilte në dritë.
PRFUNDIM: Shqiprimi paraqitet si antinomi, meqense i referohet një praktike përkthimore praktikisht të lavdrueshme, por teorikisht të kritikueshme. Shqipruesi, duke u shkputur nga varsia gramatikore e leksikore e tekstit burimor, me lirin për të riorganizuar gjuhsisht tekstin në shqip, sipas natyrës së shqipes, në të vërtet ka kryer një rikrijim sipas stilit të vet letrar, saq mund të thuhet se kjo vepër i përket tashm shqipruesit. Shqiprimi është një term i krijuar brenda gjuhës shqipe për të konceptualizuar vecansin e shprehshmris së saj gjuhsore, por është i krahasueshm me termat përkats në gjuhën e të tjera për të shnuar një procedur përkthimi të orientuar nga sistemi kulturor i gjuhve mbrritse. Shqiprimet e F. S. Nolit, duke zbatuar parimin e kombtarizimit, janë tekste të integruara plotsisht brenda letrsisë shqiptare, ndërsa vecanrisht ato poetiket, kan arritur një shkallë të till integriteti, saq mund të konsiderohen si krijime të tij.
RecommendAristotel – On Dreams
Aristotel – O dušiAristotel Despre cer (fragmente)
Aristotel Despre cer (fragmente)
ARISTOTEL – Knjiga DeltaARISTOTEL – Knjiga Delta
Aristotel Spiro, Alfabeti shqip – Miti dhe realitetiAristotel Spiro, Alfabeti shqip – Miti dhe realiteti
ARISTOTEL – Atinskata politiqARISTOTEL – Atinskata politiq
Aleksandar Cuckovic – Aristotel
About Post Author
