Gezim Llojdia
1.
Qindra zbulimeve të huaja arkeologjike, janë bërë në historinë moderne. Megjithatë, shumë zbulime arkeologjike të ofrojnë një pasqyrë joshëse të mistereve të pazgjidhura, të cilat vazhdojnë të magjepsin njerëzit në mbarë botën.
…Një qytet i këtillë sot ka rrënoja gjithandej në kodrinën e Kudhës- Gërhotit,mirëpo gjurmët shtrihen deri në fshtarat Amonicë,Vajzë ndërsa territori i saj edhe më i gjerë ,ndërkohë më i madh dhe ka përmbushur standardet e plota të një qyteti apo kryeqendër e një fisi ilir siç janë amantët, sot është një sit arkeologjik,ajo është Amantia Ilire .
Emri i këtij qyteti është i njohur për dijetarët dhe historianët. Në kohën vjetër dhe të re. Aty nga viti 1929 ,autori Doro Levi në Enciklopedia italiane shkruan:Amantia ( ‘Αμανθία, Amantia). – Qytet i lashtë, tregohet në Tabula Peutingeriana (emrin e Amatria) 30 milje romake në jug të Apolonisë, pranë rajonit të Cersuni. Ajo zotëronte një port homonim në brendësi të Gjirit të Aulonës, apo Vlorës, pranë Oricon. Rrënojat e saj janë identifikuar me eshtrat e mureve dhe ndërtesave greko-romake në fshatin e sotme shqiptare të Pljocia.Ashtu si qytetet e tjera të afërta bregdetare, ajo e kishte tërhequr shumë nga mirëqenia e tij dhe punën e minierave të brendshme, banorët e tij, të quajtur Amanzi (nuk duhet të ngatërrohet me Amantini ilire e Poshtme Pannonia), duke shtypur monedhën e vet dhe konsiderohet vetë pasardhësit homerike të Abantes . Një peshkop i qytetit mori pjesë në këshill në Serdica në vitin 347.Rreth 30 vjet më vonë në vitin 1958 me titullin:”Amantia” Enciklopedia e Artit lashtë ,P. C. Sestieri,shkruan:
Amantia. – Qyteti i Shqipërisë, identifikuar me fshatin modern të Pllocia nga Patsch dhe Ugolini. Ky identifikim, megjithatë, nuk është pranuar nga të gjithë dijetarët, siç disa besojnë se Amantia dhe Klosi zënë vend, jo shumë larg nga Bylisi. Rrënojat e dukshme të Pllocias përbëhet nga muret dhe mbetjet e ndërtesave, si dhe mbetjet skulpturore dhe arkitektonike në muret e shumë shtëpive.Muret: ende mbeten të dukshme nga koha tregojnë evolucionin e mureve të qytetit, të ndërtuar me blloqe të mëdha katrore dhe në disa pika, të prera në shkëmb.
Lartësia është ruajtur për më shumë se 3 m në gjashtë rreshtat e 1.85 m gjerësi. Sa po del nga toka janë mbetjet e një dere. Duket se qyteti do të shtrihet edhe jashtë mureve.
Ndërtesat: “Kisha” janë rrënojat e një ndërtese të përshtatur pozicioni S-E, në gur gëlqeror. Kulmi është një kube e dyfishtë, ajo është pothuajse me siguri ka qenë një varr. Kjo është demonstruar në analogji me ndërtesa të tjera të të njëjtit lloj, të tilla si në Kos, dhe fakti se ajo shtrihet dhe është jashtë qytetit.
Në anën veriore të murit ka një bazë me kyma , profilizuar në tre anët, ndoshta i përkasin një dere. Janë mbetjet e një ndërtese katrore guri. Rrënoja të rralla në luginën Kudhesit. Një pllakat e madhe me një mbishkrim në latinisht, greqisht është në mur në një burim uji. Mosha bëhet fjalë për kohën që i përket kristianizmit,po kështu kësaj periudhe i përkasin edhe dy kapitele prej stilit bizantin, me kryq në anën e saj.Në shumë murre shtëpish në fshat ka shumë fragmente të lashta, ndër të cilat më të rëndësishme janë një kokë mermeri, ndoshta i Aleksandri të Madh dhe një tjetër, e bërë nga guri gëlqeror, i cili njeh llojin e Zeusit të Dodonës.
2.
Etimologjinë e vënd-emrit Amantia, Nelson Çabej e shqyrton në këtë mënyrë.
Lidhur me etimologjinë e vëndemrit Amantia, në shqip ka një fjalë amë “lumë, burim” e cila është lidhur përgjithësisht me rrënjët indo-europiane ab- dhe ā̆p- ‘ujë, lumë’, që, sipas Pokornit, kanë dalë nga një rrënjë më e lashtë indoeuropiane ǝkʷā : ēkʷ- me të njëjtin kuptim nëpërmjet shndërrimeve -gʷ- > -b- dhe -kʷ- > -p-, që kanë ndodhur në ilirishten, greqishten dhe gjuhët kelte.
3.
Demiraj ka rindërtuar një formë të lashtë *abnā, për protoshqipen, të cilën e krahason me irlandishten e vjetër aub, dhe latinishten amnis ‘river’
4.
Emri i banorëve të fisit ishte amantes, të cilin Norbert Jokli e ka përkthyer ‘bregalumas’
5.
Kjo rrënjë ap- del dhe në emrin e lashtë te lumit Osum e Seman (Apsus), në emrin e sotëm të Mesaplikut në rrethin e Vlorës që ndodhet midis lumit të Kuçit dhe një lumi me të vogël që buron nga fshati Vërmik, në emrin e Apulias në jug të Italisë që banohej në lashtësi nga mesapët me prejardhje iliro-epirote, dhe
në emrin e lumit Amantia në jug të Italisë në provincen Bruttium
6.
Qyteti mendohet të jetë themeluar nga shekulli VI p.e.s., por përmendet për herë të parë në burimet historike të shekullit IV p.e.s.
Në shekullin III p.e.s. mendohet të ketë qenë qendra kryesore e bashkësisë së amantëve.
Në fillim të shekullit XIX topografi britanik Ë.M. Leake (1777-1860) shprehu mendimin se emri i fshatit Bënça në rrethin e Tepelenës mund të ishte një shtrëmbërim i vëndemrit ilir Amantia.
7.
Por më tej thotë se Amantia duhej kërkuar në Nivicë të Kurveleshit
8.
Po aty, në rrjedhjen e lumit Shushica e lokalizon edhe Pouqueville
9.
Më vonë, kërkimet arkeologjike e kanë lokalizuar atë në fshatin Plloçë të rrethit të Vlorës. Ky lokalizim, që nuk mund të vihet në dyshim, nxjerr problemin e fatit të mëtejshëm të vëndemrit të lashtë, Amantia.
Mos duhet besuar, vallë, se ai u zhduk dikur në lashtësinë e vonë si rrjedhim i sulmeve barbare, për të mos dalë më në asnjë formë? Një përvojë e gjatë me vëndemrat ilirë në trojet shqipfolëse flet për një qëndrueshmëri të madhe të tyre, të lidhur edhe me një dukuri interesante ku vëndemri i lashtë mërgon nga vëndi origjinal për t’u shfaqur diku tjetër në zonën përrreth si emër i një fshati, mali a vëndi tjetër. Duke shqyrtuar nga kjo pikëpamje vëndemrat e rajonit na tërheq vëmëndjen vëndemri Amonicë, emri i fshatit, që ndodhet në afërsi të drejtpërdrejtë të Plloçës. Amonica sot ndodhet rreth 6 km në veri-perëndim të qytetit të lashtë Amantia.
Në një përpjekje për të gjetur ndonjë hallkë ndërmjetëse që do të lidhte vëndemrin Amantia me Amonicën, gjetëm se në regjistrimin osman të vitit 1431 aty del një fshat me emrin Umenicë, që bënte pjesë në krahinën e Kurveleshit (Kirelesh në atë dokument). Duke marrë parasysh mundësinë e gabimeve në regjistrimin në osmanishten e asaj kohe, forma shqipe e këtij vëndemri në atë kohë mund të ketë qënë Amonicë ose Umonicë, që shihet qartë se i përgjigjet fshatit të sotëm Amonicë.
Siç shihet, forma e sotme Amonicë në krahasim me atë të shekullit XV ka pësuar një shndërrim të –e-së në -o-, në rrokjen e dytë të rrënjës.
Këto të dhëna na lejojnë të rikonstruktojmë evolucionin fonetik të këtij vëndemri që do të paraqitej si vijon:
Amantia – *Amansa – Amanica (e dëshmuar në mesjetë) – Amonica.
Evolucioni i vëndemrit ilir Amantia përputhet në të gjitha hollësitë me ligjet e fonetikës së shqipes, duke përfshirë shndërrimin a>o , humbjen e mbaresës -ia dhe përftimin e prapashtesës -ica.
Në qoftë se te Amonica kemi të bëjmë me një formë të evoluar të vëndemrit të lashtë ilir Amantia, vetvetiu del pyetja: Përse ky vëndemër ‘mërgoi’ për të emërtuar një vëndbanim tjetër? Shkaku më i besueshëm i këtij ‘mërgimi’ është mërgimi i qytetarëve të Amantias pas shkretimit të qytetit të lashtë në kohën e furive barbare të lashtësisë së vonë për të themeluar një vëndbanim fshatar, në një truall gjeografikisht më të mbrojtur.
*Autori i shkrimit ka drejtuar parqet arkelogjike Amantia-Orikum.
Të gjitha reagimet:
5Qerim Bajrami, Donike Rrethej dhe 3 të tjerë
