Kush ishte Prof. Dr. Zekeria Cana?
Dështimia është ma e madhe se rezultati.Ky është një faktThonin se janë shumicaPër realizimin në shesh.Të burrave bujar.Të gjithë të tubuarIshin inteligjent e tjerë profile.Nuk është apsurde.Të gjithë nuk kishin.Kohë të përshtatshm e as të lire.Kjo ishte ajo kohë.Që ka ndodh.Etuzjasmi ishte i pakontrolluar.Populli erdhi në shtratin e Kuvendit të gjithë shqiptarëve.Të bashkuar e të një fjalës.Kishte figura të dalluar.
Si Profesor dr.Zekirja Cana Ilindur dhe i shkolluar në Gakovën legjendare.Ishte njëri ndër veteranëte histografisë shqiptare,figurë e dalluar e historisësonë kombëtare.Punoi arsimtar në Irzniq e Deçan,u marrë me gazetari-si korrespodent i “Rilindjes”dhe “Radio Prishtinës”.
Studimet në Universitetin e Beogradit,diplomua në degën e historisë.Punoi në organizatat studentore.Është njëri ndër themeluesitE udhheqte ShoqatënShqiptare “Përpjekja”të studentëve të Beogradit dhe sekretar i parë i saj .Nuk e lejonte nervozitetin.Me ia damtuar logjikën.Karavani i ti hecte.Pas tij Cana me logjikë.Më 1959 u largua nga PKJ,shkaku të mospajtimitme politikën jugosllave ndaj popullit shqiptar.Ishte profesori i historisëdhe ekonomisë politike në shkollat e mesme të Prishtinës dhe Gjakovës. Më 1962 u pushua nga punadhe kaloi në Arkivin Krahinor Shtetëror të Prishtinës,por e larguan edhe se andejm idhe qëndroi një vit pa punë.Status i tij u rregullua pas Plenumit IV të LKJ të Brioneve (1966).Me rithemelimin e Institutit Albanologjik (1967)u pranua aty si asistent në Degën e Historisë. Më 1975 kreu studimet pasuniversitare në Beograd mbrojti tezën e magjistraturës“Lëvizja Kombëtare e Shqiptarëve në Kosovë 1909-1912 dhe qëndrimii Serbisë ndaj kësaj lëvizjeje”,1984 në Fakultetin Filozofik të Prishtinës mbrojti disertacionin e doktoratës:“Socialdemokracia Serbedhe çështja shqiptare 1903-1914”,duke u bërë model se si punohetsi mbrohet një disertacion shkencor e cilësor.
Bashkautor e shpërndarës kryesor të Apelit të 215 intelektualëve shqiptarë,themelues i Këshillit për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut,kërkonte guxim e vendosmëri sakrificë personale e familjare .Nismëtar i Pajtimit të Gjaqevee të Ngatërresave dhe krahi djathtë i Profesor Anton Çetës.Kështu në themel të çështjevedhe problemeve që trajtohen,Studimet e Dr.Canës, kanë mbështetjegjerë burimore, arkivore dhe bibliografike.Kriter që i ka dhënë një vlerë të madhetrajtimit të ngjarjeve dhe fakteve kryesoretë dy periudhave historikepara dhe pas shpalljes së Pavarësisë.Te rolit të masave dhe personaliteteveme peshë historike në këto luftërapër çlirimin kombëtar shqiptar.Këto studime, që pasqyrojnë objektivitetinhistorik të ngjarjeve me rëndësitë madhe për historinë e popullit shqiptar,të shkruara me stil të rrjedhshëm,me gjuhë të pastër,me fjali të sakta,të qarta e të kuptueshme,Professor Dr.Zekeria Cana është paraqitur edhe me referate dhe kumtesa në simpoziume kongrese shkencore të mbajtura në Kosovë, ish-Jugosllavi dhe jashtë saj,në disa vende të Evropës. me kumtesat.Ka vdekur në moshën e shtyer ,
historiani dhe veprimtari i njohur për të drejtat e njeriut,Profesor Cana është shquar për vlerate larta profesionale hulumtues shkencori periudhës më të re historike.Ka qenë shumë aktiv në veprimtarinë e tij patriotike për çlirimin e vendit,Do mbahet mend për kontributinqë ka dhënë në kohën e pajtimit të gjaqeve në Kosovë.,Konsiderohe si një figurëi shumanshme.,qe bërë simboli rezistencës ndaj dhunës,Dr.Zekeria Cana bën shpjegimin historik të dokumenteve,punë që dëshmohet me anë te dokumenteve,duke demaskuar e i hedhur poshtë si pseudoshkencë pikëpamjet dhe qëndrimete histografisë ekspansioniste serbosllave lidhur me Shqipërinë Etniketë këtyre viteve dhe me shqiptarët.Veçmas thekson vlerësimin e drejtëte rolit të masave dhe personaliteteve me peshë historike në këto luftërapër çlirimin kombëtar shqiptar., shkurt 2022
