ANTIGONA JEMI NE – NGA SOFOKLIU TE MARTIKO
Lexim filozofik i poezisë “Antigona” të Robert Martikos
Nga Timo Mërkuri
Ka figura që nuk i përkasin vetëm epokës së tyre, por ngjiten në përmasën e mitit të gjallë, sepse na bëjnë të pyesim veten se kush jemi dhe çfarë duhet të jemi përballë padrejtësisë. Në agimet e tragjedisë antike, kur fjala lindte si orakull nga goja e poetëve , një emër u ngjit në panteonin e ndërgjegjes njerëzore: Antigona, duke marrë shkas nga tragjedia e Sofokliut me të njëjtin emër, shfaqur në konkursin dramatik të “Dioniseve të mëdha” në Athinë në vitin 441 p.e.s. Për të kuptuar konfliktin dhe thelbin e poezisë duhet të dimë se: Poliniku dhe Eteokli ishin dy vëllezër, bij të Edipit dhe Jokastës, pra vëllezërit e Antigonës, dhe në qendër të konfliktit të tyre qëndron pushteti mbi qytetin e Tebës. Pas largimit tragjik të Edipit nga froni i Tebës, dy djemtë e tij, Poliniku dhe Eteokli, ranë dakord që: do të qeverisnin Tebën me radhë, duke ndërruar pushtetin çdo vit. Mirëpo, kur mbaroi viti i parë i mbretërimit të Eteoklit, ai nuk pranoi ta dorëzonte fronin, duke thyer kështu marrëveshjen. I përjashtuar dhe i poshtëruar, Poliniku u largua nga Teba dhe shkoi në Argos, ku u martua me vajzën e mbretit Adrast dhe formoi një aleancë ushtarake, të njohur si: “Shtatë kundër Tebës” një koalicion i shtatë prijësve që do sulmonin qytetin për ta rrëzuar Eteoklin, trajtuar dhe nga Eskili në tragjedinë e tij “Të shtatë kundër Tebës” në vitin 467 p.e.s.. Në betejën në fjalë të dy vëllezërit e Antigonës vriten nga duart e njëri-tjetrit, përballë mureve të qytetit. Duke përfituar nga rasti,pushtetin në Tebë e merr Kreonti, xhaxhai i tyre, i cili shpall me dekret: Eteokli të nderohet si mbrojtës i qytetit, ndërsa Poliniku të mos varroset, sepse konsiderohet armik dhe tradhtar. Është pikërisht ky dekret i Kreontit që sjell rebelimin e Antigonës në tragjedinë e Sofokliut, dhe që pasqyrohet në poezinë e Robert Martikos:”Kur varri u ndalua,/duart e saj e hapën dheun –/jo për lavdi,/por për dashuri.”
Të kuptojmë një gjë: konflikti i Antigonës me mbretin është një simbol i tragjedisë politike dhe etike, ku dëshira për pushtet shkatërron familjen dhe qytetin, dhe ku zemra e një motre ngrihet mbi urrejtjen dhe ligjin, siç e thotë me frymë filozofike poezia: “Ka diçka më të vjetër se frika,/më të fortë se pushteti,/më të shenjtë se çdo dekret.” Sofokliu, ky mjeshtër i tragjedisë, nuk na dha vetëm një histori gjaku dhe dekretesh, por një pyetje që tingëllon deri sot: “Cili është kufiri i ligjit përballë së drejtës natyrore të njëriut?”
I-Robert Martiko, me një gjuhë të thjeshtë e të kthjellët poetike, e risjell këtë figurë jo si një legjendë të lashtë, por si një ndërgjegje që na flet edhe sot. Në poezinë e tij, Antigona nuk është e lavdishme, është e thellë. Nuk është triumfuese, por e ndriçuar nga humbja. Dhe mbi të gjitha – është njerëzore.
1. Antigona nuk është thjesht figurë tragjike, ajo është ndërgjegja e lartë njerëzore. Martiko nuk e nis portretin e saj me gjenealogji, me histori të mbretërve apo me fat të rëndë. Ai e nis nga ajo që e bën vërtet të paharrueshme: zemra e saj që nuk mund të heshtte:“Ishte vetëm një zemër / që nuk mund të duronte më heshtjen”. Antigona nuk reagon sepse është trime. As sepse do të lavdërohet. Ajo reagon sepse diçka brenda saj nuk e lejon të heshtë përballë padrejtësisë. Kjo zemër është simbol i ndërgjegjes së pastër, i asaj zëri të thellë që filozofi Kant e quajti ligj moral; një ndjenjë detyre që nuk vjen nga jashtë, por që është e rrënjosur në qenien tonë.
Ajo është njeriu që nuk e sheh drejtësinë si një urdhër, por si një thirrje të brendshme:
“por nga një zë i thellë brenda vetes
që i tha:
‘Ka diçka më të vjetër se frika,
më të fortë se pushteti,
më të shenjtë se çdo dekret.’”
Ky është ligji natyror, ai që ekziston para çdo shteti, para çdo pushteti, para çdo ligji të shkruar. Dhe Antigona është përfaqësuesja e përjetshme e tij. Ajo e di se nuk ka lavdi në varrosje, por ka dashuri. Dashuri që kthehet në drejtësi.
2. Mirëpo kur ligji humbet ndjesinë, është ndërgjegjja ajo që merr fronin e shpirtit. Në këtë poezi ligji është i verbër, i ftohtë, është një urdhër që nuk ndjen, thua se është thjeshtë një gur mbi të cilin janë shkruar ca fjalë. Dhe kur ligji bëhet kështu, ai pushon së qeni drejtësi. Ndaj dhe Martiko shkruan:
“Kur ligji u bë i verbër,
e drejtësia – urdhër pa ndjesi”
Kjo është ajo që filozofët si Ciceroni, do ta quajnë krizë e etikës shtetërore, kur pushteti fillon të harrojë njeriun dhe të adhurojë formën. Pikërisht në këtë çast, vlera e Antigonës bëhet universale: ajo nuk e pranon këtë zbrazëti ndjesore të ligjit. Realisht ajo nuk sfidon për të fituar, por për të mos humbur veten:
“Nuk e theu urdhrin për krenari,
as për famë”
Kur mbreti urdhëron, ajo nuk ulet. Kur britma kërkon bindje, ajo ngrihet. Sepse në zemrën e saj, drejtësia nuk është çështje frike. Ajo është kujdes, është ndjesi për tjetrit, edhe në vdekje, është mbi të gjitha dashuria e motrës për vëllanë, një ndjenjë universale e pazbehëshme nga shkaku dhe pasoja:
“Kur varri u ndalua,
duart e saj e hapën dheun –
jo për lavdi,
por për dashuri.”
Ky varg është thellësisht filozofik: sepse dashuria, në këtë rast dashuria e motrës, nuk është thjesht ndjenjë, por akt etik. Është kujdesi që sfidon dhunën, një ide e përqafuar edhe nga filozofia ekzistencialiste dhe ajo kristiane.
3. Humbja e Antigonës nuk vlerësohet si një dështim, por si një formë e lartë fitorjeje morale. Në fund Antigona nuk shpëton, e burgosur në një shpellë ajo var veten, duke humbur gjithçka: jetën, të ardhmen, të drejtën për të dashur dhe për të jetuar. Por në poezinë e Martikos, kjo humbje nuk është fund, ajo shndrohet në dritë. Dhe kjo është pikërisht filozofia e thellë që mbart poezia e Robert Martikos: Antigona nuk humbi, ajo u flijua, por nuk u shua.
Ajo u ngjit në përmasën e simbolit, dhe humbja e saj nuk u shkrua me shkronja zie, por me dritën e ndërgjegjes njerëzore që kalon përtej kufijve të jetës biologjike. Në vargjet:
“Humbi gjithçka.
Por humbja e saj
nuk u tret.
U bë një dritë që s’fiket,
një kujtesë e qartë.. .”
poeti rikthen Antigonën në amshim, jo si të vdekur, por si mbretëreshë morale, që mbretëron mbi frikën, pushtetin dhe padrejtësinë, sepse ka pasur guximin të mos heshtë kur drejtësia u kthye në urdhër pa ndjesi. Pikërisht ky transformim nga viktimë në dritë, nga e gjallë në frymë, është thelbi i filozofisë së shpirtit të lirë, që nuk pranon të nënshtrohet, por bëhet zë që vazhdon të kumbojë për brezat, dhe kjo është pikërisht ajo që poezia thekson me forcë:
“Kur ligji harron zemrën,
ndërgjegjja e paqetësuar
ngjitet mbi fron –
dhe bëhet mbretëreshë.”
Në një botë ku urdhrat shpesh zënë vendin e zërit të brendshëm, figura e Antigonës na kujton se drejtësia nuk është forcë, por ndjenjë e rrënjosur thellë në qenien njerëzore. Realisht Antigona nuk humbi, ajo ngadhënjeu përmes humbjes, dhe në përmasën poetike, ajo u bë dritë për të gjithë ata që jetojnë me zemër e ndërgjegje. Kjo është ajo fitore e heshtur, por e përjetshme, që vetëm shpirtërat e mëdhenj mund ta arrijnë.
Duhet të kujtojmë se në filozofinë tragjike dhe në mendimin ekzistencialist, figura si Antigona nuk vlerësohen nga rezultati material i veprimit të tyre, por nga qëndrimi. Nga vetë akti i qëndresës morale.Poeti thotë që: “humbja e saj/../ u bë një dritë që s’fiket”, por pikërisht kjo dritë bëhet e përjetëshme sepse është e pastruar nga interest dhe për këtë arsye është e shenjtëruar. Pra ajo humbi gjithçka në jetë, por fitoi përjetësinë si dritë. Kjo përjetësi nuk është as lavdi publike, as emër në histori. Është kujtesa etike e njerëzimit:
“një kujtesë e qartë:
Kur ligji harron zemrën,
ndërgjegjja e paqetësuar
ngjitet mbi fron –
Ky varg është kulmi filozofik i poezisë. Ai shpall revolucionin e qetë të ndërgjegjes, e cila në mungesë të drejtësisë, ngrihet si një sovrane e heshtur. Mbretëria e ndërgjegjes nuk ka ushtarë, nuk ka ligje të shkruara, por ka një forcë që nuk shkatërrohet: të vërtetën që buron nga brenda njeriut.
Martiko nuk e lexon Antigonën si një figurë të së kaluarës antike, por e thërret në një botë moderne, ku pushteti ende përplaset me ndjesinë, ku ligji shpesh harrohet të matet me zemrën. Kjo poezi është një poezi e ndërgjegjes, himn i dashurisë që sfidon verbërinë, dhe mbi të gjitha, një thirrje që të mos harrojmë se ka diçka më të vjetër se frika.
“Ka diçka më të vjetër se frika,
më të fortë se pushteti,
më të shenjtë se çdo dekret.”
Në këtë dritë, Antigona nuk është vetëm një figurë e tragjedisë së lashtë, por mësuese e përhershme e të drejtës së njeriut për të mos heshtur, për të dashur, për të sfiduar një ligj që mohon shpirtin. Në fund, vërtet që ajo humbi, por në humbjen e saj, njeriu fitoi një busull morali, një kujtesë të qartë se kur zemra dhe ligji ndahen, duhet zgjedhur zemra. Ky është leximi filozofik që Martiko na e lë si testament të një ndërgjegjeje që nuk u përkul, dhe që me heshtjen e saj, foli më fort se çdo pushtet.
II-Kur poezia risjell figura të lashta, ajo nuk bën vetëm një rikujtim, ajo e rindërton shpirtin e tyre në gjuhën e kohës sonë. Poezia “Antigona” e Robert Martikos ka një qasje thellësisht bashkëkohore, sepse ajo nuk është thjesht një rikujtim i një figure klasike, por një reflektim mbi dilemën morale që mbetet gjithmonë e gjallë në kohët moderne: ç’duhet të bëjmë kur ligji është i padrejtë, kur urdhri bie ndesh me ndërgjegjen, kur zyrtarizmi mohon ndjeshmërinë njerëzore?
1. Në se tragjedia e Sofokliut shtronte problem të qytet shtetit të Athinës në kohën e Perikliut, pikërisht në kulmin e zhvillimeve demokratike, poezia flet për krizën morale të kohës sonë. Në shumë shoqëri moderne, ligji shpesh shndërrohet në një instrument të ftohtë, që funksionon me rregulla teknike por pa zemër, pa dashuri, pa kujdes për individin. Ndaj Martiko shkruan: “Kur ligji u bë i verbër,/e drejtësia – urdhër pa ndjesi”.
Kjo është një pamje që e njohim shumë mirë sidomos ne shqiptarët: vendime politike që nuk e dëgjojnë shpirtin e njeriut, por që bazohen në disa parime të ftohta, vendime burokratike që cënojnë njeriun. Hapni TV e dëgjoni dhe kini për tu bindur menjëherë. Unw ju them se kemi shumw nevojë ta dëgjojmë zërin e Antigonës sot, jo si tragjedi e largët, por si thirrje për të mos lejuar që ligji të harrojë fytyrën e njeriut.” Poezia e Martikos bëhet pasqyrë e një bote ku ligji i ftohtë ka nevojë për ngrohtësinë e shpirtit njerëzor, të dashurisë njerëzore.
2. Poezia flet për kurajën civile, e nevojshme më shumë se kurrë sot dhe sidomos në vendin tonë, që ka trashëguar një kulturë ligjore diktatoriale. Kjo është arsyeja që sot, kur shpesh mbizotëron konformizmi, ku heshtja shpërblehet dhe fjala e lirë ndëshkohet, veprimi i Antigonës është një metaforë dhe ftesë për guximin civil, për ata që sfidojnë padrejtësinë jo për interes, por për drejtësi, sit e vargjet: “Nuk e theu urdhrin për krenari,/as për famë,/por nga një zë i thellë brenda vetes” Reagimi I Antigonës është e njëjta zgjidhje morale që kërkohet prej individit sot për të thënë jo, kur përballë ka një sistem të padrejtë, qoftë ai shtetëror, social apo edhe kulturor.
3. Në kohën e teknologjisë, automatizimit, dhe ligjeve të verbra të fitimit, Antigona e Martikos na kujton se njeriu nuk është makinë, por qenie me ndjesi, me përgjegjësi dhe me aftësinë për të thënë “jo” ndaj padrejtësisë, “ndërgjegjja e paqetësuar/ngjitet mbi fron –/dhe bëhet mbretëreshë” Kjo është një qasje etike aktuale: kur institucionet dështojnë, kur sistemi shurdhohet, ndërgjegjja njerëzore duhet të ngrihet mbi çdo pushtet.
Poezia e Martikos është një poezi që na kërkon përgjigje personale sot. Shpesh pyesim “çfarë është e drejtë?” dhe “a duhet të bindem kur shoh padrejtësi, apo të kundërveproj?”, dhe poezia nuk jep një zgjidhje teknike, por një thirrje të qartë: dëgjoje ndërgjegjen. Sepse në fund, siç thotë poeti: “U bë një kujtesë e qartë:/Kur ligji harron zemrën…”. Në këtë dritë, poezia është më shumë se kujtesë, është sfidë, ftesë, ndërgjegjësim. Një thirrje që nuk ka humbur forcën e saj në shekuj, por që në kohën tonë bëhet edhe më urgjente. Po të heshtim sot, do të humbasim jo vetëm të drejtën, por edhe zemrën që na bën njerëz. Antigona nuk është kujtim: ajo është vetë kujtesa që nuk pranon të fshihet.
III-Çdo shfaqje e Antigonës nuk është thjesht akt artistic, është pasqyrë ku shohim veten si qytetarë, si motra, si bij e si njerëz që kërkojnë drejtësi.Tragjedia Antigona është shfaqur shpesh në teatrot e kohëve tona, jo vetëm në botë por edhe në Shqipëri. Lind pyetja, pse pati kaq shumë rezonancë me shfaqjen e saj në Athinë, dhe çfarë ndikon në rezonimin e saj që vijon edhe sot? A është dhe poezia e Martikos një rezonim i vlerave të saj filozofike dhe shtim i efektit të dramës në kohën tonë. Sepse drama e Antigonës ka një jetë që luhet në skenë, madje ajo, duke kapërcyer kohën zbret nga amfiteatri i lashtësisë dhe troket në ndërgjegjen e çdo epoke që guxon të pyesë: a është ligji më i fortë se dashuria? më i drejtë se shpirti? Kur Sofokliu e solli në dritë, Athina duartrokiti jo thjesht një vepër, por vetveten në pasqyrë. Ajo e pa veten tek qytetari që flet, tek zëri që s’pranon të heshtë edhe kur ndëshkimi është vdekja.
Qysh atëherë e gjer më sot, çdo shfaqje e Antigonës është një ringjallje e shpirtit qytetar. E kanë luajtur aktorët, por e ka ndjerë publiku, jo si spektator, por si pjesë e dramës. Dhe kjo rezonancë vijon, sepse thelbi i saj është i përhershëm: njeriu përballë pushtetit, ndërgjegjja përballë urdhrit, femra që sfidon heshtjen.
Në këtë kontekst edhe poezia e Martikos vjen si jehonë e këtij thelbi. Nuk e kopjon Antigonën, e ndien, e mishëron në kohën tonë. Me një zë të brendshëm e të qetë, po aq të patundur sa ai i vajzës tebane, Martiko na kujton se Antigona nuk është vetëm emër i largët në libra. Ajo ecën nëpër rrugët tona, në heshtjen e grave që nuk pranojnë padrejtësinë, në burrat që nuk e thonë “po” nga frika, në fëmijët që kërkojnë drejtësi e jo bindje. Në thelb poezia e Martikos është një shtim i dritës së dramës, një përthyerje moderne e shpirtit antigonesk, si të donte të thoshte: Antigona jemi ne, kur zgjedhim të mos nënshtrohemi, kur nderojmë të drejtën përtej ligjit, kur dashuria jonë për njeriun vlen më shumë se frika nga pushteti. Sepse në fund, nuk është ligji ai që na shpëton, por dashuria që nuk lejon asnjë vëlla të mbetet pa varr.
Sarandë, më korrik 2025
ANTIGONA
Nuk ishte burrë,
as mbretëreshë,
as zë profetësh nga lartësitë.
Ishte vetëm një zemër
që nuk mund të duronte më heshtjen,
kur ligji u bë i verbër,
e drejtësia – urdhër pa ndjesi.
Nuk e theu urdhrin për krenari,
as për famë,
por nga një zë i thellë brenda vetes
që i tha:
“Ka diçka më të vjetër se frika,
më të fortë se pushteti,
më të shenjtë se çdo dekret.”
Kur mbreti foli me britma
ajo nuk uli kokën.
Kur varri u ndalua,
duart e saj e hapën dheun –
jo për lavdi,
por për dashuri.
Humbi gjithçka.
Por humbja e saj
nuk u tret.
U bë një dritë që s’fiket,
një kujtesë e qartë:
Kur ligji harron zemrën,
ndërgjegjja e paqetësuar
ngjitet mbi fron –
dhe bëhet mbretëreshë.
[1] Për lexuesin e interesuar mbi fatin e Antigonës më pas po ju rrëfej: Fati i Antigonës pas varrimit të vëllait ishte tragjik dhe i pashmangshëm, por njëkohësisht madhështor në dinjitetin e tij moral.: ajo arrestohet dhe përballet me zemërimin e mbretit Kreont, i cili, për të ruajtur autoritetin e tij dhe për të dhënë një shembull të bindjes ndaj ligjit mbretëror, urdhëron që Antigona të mbyllet e gjallë në një shpellë, një lloj varri i parakohshëm. Në këtë errësirë të heshtur, ku jeta dhe vdekja puqen pa ndarje të qartë, Antigona vendos të vrasë veten. Ajo varet me shallin e saj, duke ruajtur deri në fund lirinë e zgjedhjes dhe ndërgjegjen morale. Siguyrisht që kjo vetëvrasje shkakton një zinxhir tragjedish: Hemoni, i fejuari i saj dhe djali i Kreontit, kur e gjen të vdekur, vret veten mbi trupin e saj. Më pas, edhe gruaja e Kreontit, Euridika, vret veten kur merr vesh për vdekjen e të birit. Në thelb, Antigona humb jetën, por jo betejën e saj morale. Fati i saj mishëron fitoren e ndërgjegjes njerëzore ndaj dhunës së ligjeve pa shpirt. Në fjalët e poezisë së Robert Martikos:”Humbi gjithçka./Por humbja e saj/nuk u tret./U bë një dritë që s’fiket…”Kjo është madhështia tragjike e Antigonës: një vdekje që ndriçon ndërgjegjen.
