Një copë shpirti… një det dashurie
Nona mbetet ndër të paktët njerëz që ka lënë gjurmë të jashtëzakonshme në jetën time. Eshtë fat për fëmijët të rriten me dashurinë e gjyshërve. Por ka disa gjyshër që janë ndryshe, në mënyrën si ata i përcjellin mesazhet, si e venë në dukje apo si i shtrojnë problemet qysh se nipat janë të vegjël. Dashuria, me të cilën ata mëkojnë butësi, ëmbëlsi, dhembshuri mbetet tejet e rëndësishme në fazat e veçanta të rritjes së fëmijës.
Që e vogël, e kisha kuptuar se Nona ime ishte edukatore e veçantë… Më thoshte gjithmonë, pa harruar asnjë rast ta përsëriste: “Mos lejo kënd me ta vrà buzëqeshjen e me ta tjetërsu dritën që derdhet nsytë e tu. Ditën që t'ia lejosh dikuj me t'hy aq thellë sa t'lejë gjurmë n'buzëqeshjen tande, at ditë ti ke humbë, zemra e nonës, e ka me t’u dashtë shumë kohë e shumë mund me e rifitu vetveten…”.
Ajo jetoi në kohë të vështira e me vuajtje të mëdha. E mbetur jetime nga të dy prindët, në moshën 7 vjeçare, e vetmja familje që pati, ishin dy vëllezërit e saj, që u rritën në kushte mungesash ekstreme dhe iu desh të punonin qysh të mitur për të mbajtur veten.
Në moshën 20 vjeçare, u martua me gjyshin tim, edhe ai me histori të njëjtë. Patën 10 fëmijë, ku më vogli i tyre ishte vetëm një vjeç, kur gjyshi, (që unë s’e njoha kurrë) ndërroi jetë. Jo shumë kohë më vonë, nën diktaturën që po bëhej gjithnjë e më e egër, nonës i arrestuan dy vëllezërit, mbasi i kishin shpallur familje kulakësh. Të dy vdiqën burgjeve. Po atë fat, pati edhe i biri i saj, i vetmi krah pune që mbante shtëpinë, mbas vdekjes së të shoqit. E dënuan fillimisht me vdekje, pastaj u treguan pak si “zemërgjerë” dhe e përplasën 17 vite burgjeve.
Nona, ishte lidhja ime e parë me Zotin, tempulli im i parë i lutjeve. S’kishte drojë, siç ndodhte në atë periudhë të errët, kur shumica frikeshin t’u mësonin fëmijëve gjëra të “rrezikshme”, ku besimi në Zot ishte ndër të parët.
“Eja te nona bijë, të lajmë me nonën fytyrën e bukur, të krehim flokët, të lajmë duart, krahët, këmbët e të ulemi bashkë t’i lutemi Zotit! Të mëson nona ty si t’ia hapësh shpirtin Atij, t’i jesh mirënjohëse, të kërkosh faljen e bekimin e tij, ta falenderosh që jemi e të kërkosh mbrojtje e mbështetje prej Tij. Të lutesh me t’i falë gabimet, me të dhënë forcë e durim me e përballu të keqen, dashni me të mbushë shpirtin, mirësi për me e shpërnda, dhembshuri për të ndihmu më të vorfnit, shpresë bijë, lutu me të dhanë shpresë. Mandej ka me t’rrëfy nona gjithë historitë e shenjtorëve e pak nga pak ke me e kuptu ma thellë se edhe vuajtja ka diçka të bukur në vetvete. Mundet me ta zbutë shpirtin, t’i kuptosh dhimbjen tjetrit, të mundesh me falë. E di sa e madhe është me dit me falë? Do të thotë të jetosh në paqe, të mos kesh mëri, inate, urrejtje e zili. Ti nuk mund të biesh prè e cilësive të këqija e për të gjitha këto, besimi në Zot, lutjet kanë me të ndihmu për gjithë jetën me e ruejtë shpirtin e pastër. Zoti është brenda teje bijë, mos u lodh ta kërkosh askund tjetër përpos zemrës dhe mendjes tande. Mos ki frikë kurrë të thuash të vërtetën e nëse aty ku jeton, e vërteta mund të jetë në rrezik, atëherë bëji vend të sigurt asaj brenda vetes e lejoji edhe tjerët ta njohin nëse dëshirojnë. Nuk ka asgjë më të bukur bota se një njeri i vërtetë. Mos bëj kurrgjë për t’i treguar të tjerëve se ti mundesh, bëj atë që ke dëshirë, atë që di të bësh mirë bëje me shpirt. Mos e gënje veten, mos ushqe iluzione të kota. Nëse e ke kuptu që je e aftë, jepja mundësinë mendjes tande të bukur të shpaloset në dituri që të mundesh me zgjedhë më mirë. Edhe dashnia do të jetë më e fortë e më e thellë për t’u jetu nëse mendja jote do të jetë ushqy mjaftueshëm me moralin e së mirës e së drejtës. Qëndro pranë gjithçkaje që të bën të lumtur e mos ki frikë ta kërkosh lumturinë. Mos lejo që zhurma e fjalëve përqark të mbysë e të turbullojë zërin tënd të brendshëm. Unë jam e vjetër e kam frikë se nuk do të jem aty kur ti të bëhesh zonjë në të gjitha kuptimet, por dua të jetoj me ty të sotmen, ta jetojmë thellë, në mënyrë që ti të kesh me vete të gjitha mësimet e nevojshme për më vonë. E përsëri s’kanë me të mjaftu bijë, se jeta shpesh është e padrejtë. Do të vish të më kërkosh me shpresën se do të gjesh përgjigje bindëse për lotët e dhimbjen tande por s’do t’më gjesh. Atëherë merre veten dhe nxirre shëtitje në pyll, në rrugë të largëta me pemë a ndokund ku gurgullojnë ujna, atje në natyrë, në heshtje të plotë, duke kërku përgjigje thellë brenda shpirtit… Njeriu i mençur s’humb kurrë sa kohë ka vetveten”.
Lumturohesha pamasë kur ndonjëherë, në të rrallë, n’ato kohë të zeza e të dhimbshme, i sillja nonës sime “bukë lepurushi”. I pëlqente shija paksa e ëmbël e asaj buke. Kishte butësi prej pambuku ajo bukë e vogël, që nuk i sillte dhimbje në gojë si buka e thatë e misrit që ishte e detyruar të konsumonte gjithë kohës. Dhe më buzëqeshte me sytë që e përkëdhelnin atë copë buke të bardhë, e më tregonte si duhej gatuar brumi për të bërë një bukë të tillë. Ajo i këndonte ushqimit, ndërsa e përga-tiste dhe më mahniste dashuria me të cilën bënte gjith-çka. Askush nuk gatuante si nona dhe isha e bindur se këngët që këndonte ndërsa gatuante e punonte kishin diçka magjike. Edhe pse i kisha mësuar përmendësh këngët e saj, tek mua s’e di pse, nuk funksiononte magjia…
I këndohej edhe zjarrit madje, të ishte i butë, lozonjar, i dashur e ta piqte bukën me temperaturën e duhur. Delikatesa e saj ishte mallëngjyese dhe kujdesej që unë ta kuptoja e ta bëja pjesë të pandashme të ditës dhe jetës time. Përpiqej që çdo gjendje apo ndodhì ta vërtiste me kujdes ku unë të mësoja diçka e të “urtësohesha“ duke menduar.
Njëherë, pësova një aksident të vogël, ndërsa luaja me fëmijët “lojën me shami”, siç e quanim ne. (loja ishte e tillë: viheshim në rresht përballë njërit tjetrit dy grupe fëmijësh në numër të barabartë. Njëri prej fëmijëve që nuk bënte pjesë në asnjërën prej skuadrave dhe duhet të qëndronte asnjanës gjatë lojës, mbante një shami dhe pozicionohej në një pikë të baraslarguar prej dy skuadrave. Thirrej një numër prej fëmijës që mbante në dorë shaminë dhe menjëherë shkonin me vrap dy fëmijët nga secila skuadër që mbanin numrin që thirrej. Kush e merrte i pari shaminë pa u prekur nga shoku e duke shkuar me shpejtësi në vendin që kishte, fitonte një pikë për skuadrën). Të gjithë luanin zbathur, shumica e fëmijëve kishin vetëm një palë këpucë a sandale që shpesh i kalonin sa tek njëri fëmijë tek tjetri, derisa bëheshin të pamundura për t’u përdorur. Ato shërbenin vetëm për të shkuar në shkollë ose për ndonjë vizitë tek miqtë me prindërit, pjesa tjetër jetohej zbathur. Fillimisht e kisha lojën më të vështirë se fëmijët e tjerë sepse më duhej njëfarë kohe të mësohesha zbathur, sidomos kur vrapoja, të mos ndjeja dhimbjen e gjembaçëve që më nguleshin apo guriçkave që më vrisnin shputat e këmbëve.
…Shoku ynë thirri numrin dy (isha unë dhe një djalë i skuadrës tjetër). Befas ndjeva të më ngulet një copë xhami në këmbë e dhimbja më shkoi në shpirt. Zakonisht isha më e shpejta në vrap nga fëmijët dhe isha gjithnjë ndër zgjedhjet e para që bënin kapitenët e skuadrave në rastet e lojrave të shpejtësisë dhe vrapimit. Dhimbja që ndjeva prej copës së xhamit në shputën e këmbës qe e tmerrshme. Skuadra ime e humbi pikën dhe sigurisht s’u gë-zua askush. U detyrova të largohem nga loja me lot në sy. Nona në oborr po ujiste lulet. Kujdesej për to si të ishin foshnja të porsalindura. Kur më pa të përlotur, u shqetësua, po nuk më tha asnjë fjalë. Ma hoqi copën e xhamit, më pastroi plagën, ma mjekoi me kujdes e ma lidhi me një pece të pastër. Kur u ndjeva ca më mirë, u ula tek pragu i portës dhe po ndiqja lojën që vazhdonte. Nona më pa dhe më thotë:
- S’po shkon të luash, bijë?
- Më dhemb këmba! E pe sa shumë u vrava, nuk vrapoj dot.
Ajo u afrua drejt meje dhe më pa ngultas, në sy. S’e kisha fort qejf atë shikim, se ia njihja mirë kuptimin. - Pse, një copë xhami që të shpoi këmbën ta hoqi dëshirën për të luajtur? Kaq shpejt e braktis ti lirinë dhe gëzimin që të jep loja? Po skuadra jote që luan me një lojtar mangët, nuk të dhemb?
- Por kam frikë se duke mos vrapuar shpejt i sjell humbjen skuadrës sime! – iu përgjigja.
- E përse mendon kështu? Përse nuk mendon se je shumë më e fortë se dhimbja që ndjen. Nëse të tjerët përpiqen të përfitojnë prej dhimbjes tënde ti duhet t’u tregosh se gabohen, ty s’mund të të mposhtë një plagë e vogël në këmbë. Plagët e trupit janë kaq të padukshme përballë shpirtit tënd prej luaneshe, përballë forcës që ke dhe dëshirës për të dhënë më të mirën. Unë besoj se ti mund të fitosh, pavarësisht dhimbjes që ndjen. Ti je më e fortë se dhimbja jote, më e fortë se mendimi i kujdo që beson se mundet të të mposhtë prej vuajtjes që të shkakton plaga. Shko atje dhe tregoji shokëve të tu si vrapojnë luaneshat.
Në sytë e saj unë kam qenë gjithnjë e madhe, edhe kur isha e vogël. “Njeriu që ka shpirt prej dashnie” – thoshte ajo – “është i pamasë, madje mund të bëhet i madh sa hapësira e pakufi”.
Unë përbëja të gjitha ëndrrat e saj njëherësh, mundësia që ajo të jetonte nëpërmjet meje e t’i jepte botës një njeri të bukur më shumë, në kohën më të zezë kur njeriun e kishte dënuar me vdekje antinjeriu! “Vetëm me dashuri mund t’i mundim ata që na kanë shpallu armiq të pushtetit,” – thoshte nona. – “Ata s’e njohin dashurinë, njohin veç urrejtjen, mbjellin tmerr e të keqe, por ne s’jemi si ata. Jeta është e bukur, bijë! Mos e shndërro atë në luginë të errët, ku dielli del veç ndonjëherë në të rrallë. Bëje pranverë, bija ime, bëje jetën pranverë me dashuri… ti mundesh!”.
Ajo ishte e bindur se dashuria “inteligjente” le gjurmë të pavdekshme në jetën e njeriut e përçohet në formë “testamenti” nga një njeri me shpirt të bukur te një tjetër.
…U ktheva të marr pjesë në lojë. Vura re se fëmijët e skuadrës kundërshtare u gëzuan, ndërsa ata të skuadrës sime nuk dukeshin edhe aq të kënaqur, madje dikush protestoi, se kështu mund ta humbnim lojën për fare. Buzëqesha, e kuptova arsyen. Sapo u futa në rresht, djaloshi që mbante shaminë thirri: “dyshi”… Ishte numri im. Vrapova aq shpejt sa ishte e pamundur ta besoja se dhimbja më kishte kaluar. E kapa shaminë duke mos ia hequr shikimin kundërshtarit e brenda pak sekondave u ktheva në vendin tim me shpejtësi prej lepuri. Të gjithë shtangën aq sa skuadra ime harroi të brohorasë. Pashë nonën te pragu i portës, buzëqeshi, ma bëri me dorë dhe u fut në shtëpi e kënaqur. Shokët e skuadrës më përqafuan pa e fshehur habinë. Numri im u thirr edhe 10 herë të tjera e në të gjitha rastet s’e humba asnjëherë shaminë. Skuadra ime e fitoi lojën. Ky ishte leksioni i parë i nonës… kur isha vetëm 6 vjeç.
Asnjë dhimbje, asnjë plagë s’mund të ishte më e fortë se një shpirt i pathyeshëm që kërkon të triumfojë…
Një mbrëmje, ishim mbledhur rreth sobës me dru gjithë ne mbesat e vogla dhe s’di sesi u hap një bisedë mbi martesën dhe djemtë…
Nona po thurte çorape të “reja” me fijet e shpëtuara prej çorapeve të vjetra, që me raste, sipas vështirësisë së punës, na jepte edhe ne të qepnim e të arnonim, kështu edhe mësonim. Në bisedë e sipër më erdhi rradha mua të tregoja për modelin e djalit që mendoja të zgjidhja kur të rritesha… Unë s’e fillova përshkrimin me pamjen e jashtme të djaloshit që do të zgjidhja në të ardhmen, por e nisa kështu: “Ai duhet të më dojë shumë, po shumë dhe s’ka rëndësi sa do e dua unë! Ai duhet të më dojë shumë më tepër!” Më pas e plotësova edhe me ca fjali mbi pamjen fizike, që s’kishin pikë interesi, për mënyrën si i thashë.
Nona u ndal dhe më pa ngultas, me ata sytë e saj ngjyrë blu, që ngjasonin me ujin e detit në thellësitë e paprekura. Shikimi i saj më depërtoi aq thellë, sa ndjeva të m’i përshkojë të gjithë mendimet, befas isha bërë e tejdukshme. Pasoi heshtja… Mbrëmja më pas vazhdoi e qetë e u duk sikur ajo histori u harrua. Në fund të fundit, ne ishim tre çupulina të reja që flisnin për një të ardhme të panjohur e s’kishte ndonjë rëndësi të madhe…
Të nesërmen, po e ndihmoja të mblidhnim hithra për të gatuar byrekun tim të preferuar. Mi mbështillte duart me aq delikatesë me çorapë të vjetra, që mos tmi prekte bima përcëlluese. (Mallëngjehem, njësoj si atëherë, kur e kujtoj skenën!) Në punë e sipër, papritur, më pyet:
- Pa më thuaj zemra ime, përse ai djali me të cilin do të martohesh një ditë, duhet me të dashtë aq fort?
Shtanga një çast, sepse besoja se ajo e kishte harruar atë bisedë. U mendova pak dhe iu përgjigja: - Sepse unë e meritoj të më dojë shumë. Di t’i këndoj bukës kur e gatuaj, di të qep çorape, di të përballoj dhimbjen, s’kam frikë nga asgjë, di të vrapoj shpejt e për më tepër jam edhe bukuroshe. Ndaj mendoj se e meritoj të më dojë shumë!
Ajo vuri buzën në gaz e më tha: - Ndoshta s’ka për të të pëlqyer shumë, po dua ta dish si e mendoj unë, dhe po ta them që ta mbash mend. Mendoj se je ti që duhet ta duash atë, shumë më fort se ai ty!
- Nona, ti po thua se unë duhet ta dua atë më shumë se ai mua? Po si mund të ma thuash ti këtë gjë, kur atë djalin ti s’e njeh fare e mua më ke mbesën më të dashur? Je e sigurt që më do fort aq sa thua?
Ajo buzëqeshi e më përkëdheli lehtë. Përkëdheljet e saj ishin ndryshe nga të kujtdo tjetër… Nisnin fillimisht me sy dhe mbaronin me një butësi prekjeje të jashtëzakonshme… Dukej si një pupël engjëlli që më flatronte lehtas fytyrën, flokët. - Se të dua fort, ndaj dhe ta them. Ti je ende e vogël që unë të bisedoj me ty, siç bëjnë të rriturit, por e di fort mirë se një ditë do t’i kujtosh bisedat mes nesh e do dish t`ua nxjerrësh kuptimin fjalëve të mia. Ti, duhet të zgjedhësh në të ardhmen një djalë që të dojë më shumë lirinë tënde se ty! Këtë ti nuk e kupton dot sot por mos e harro. Një djalë, që edhe nëse humbet shumë gjëra në jetë, duhet ta dijë se s’do të jetë kurrë i humbur sa kohë ka fituar zemrën dhe mendjen tënde. Ky është djali krah të cilit do doja të të shihja. Njeriu në jetë, ka nevojë për mbështetje, për një dorë që s’duhet t’i mungojë asnjëherë, sa kohë ajo vjen prej dashurisë. Mos më keqkupto kur të them se je ti që duhet ta duash më shumë atë. Nëse do ta duash më pak nuk do ta falësh dot kurrë. Është i fortë zhgënjimi e dhimbja që sjelljet apo gjestet mund të shkaktojnë gjatë jetës. Ka gjëra në jetë që nuk mund të falen, ka të tjera që edhe mund të falen për hir të sakrificës, familjes e viteve të kaluara bashkë. Të gjithë gabojmë në jetë! Ka gabime që bëhen në kushte të papërfillshme o të parandësishme por që na vrasin njësoj shpirtërisht e bëhen me kohën burim vuajtjesh e grindjesh. Ndaj mendoj se përpara se me zgjedhë me mendje duhet me zgjedhë me zemër. Ushqeje zemrën pareshtur, që të jetë inteligjente po aq sa mendja. Të dyja në momente të caktuara të jetës duhet të bëjnë zgjedhje shumë të rëndësishme…
Pasi m’i tha këto fjalë më buzëqeshi, morëm trastën me hithrat e mbledhura e vazhduam drejt shtëpisë…
Një pasdite, po më mësonte si të qëndisja me kryq thasët e linit, që më pas i shndërronim në qilima të improvizuara për shtëpinë… Qëndismat e mia ishin plot ngjyra, nuk mungonte kurrë dielli, zogjtë apo lulet në to. Fillimisht ajo më kishte shpjeguar si duhej trajtuar thesi që të bëhej i manovrueshëm për t’u qëndisur. Futej fillimisht disa orë në ujë të ngrohtë me bikarbonat dhe lihej derisa zbardhej e zbutej. Pastaj lahej mirë, shpërlahej disa herë dhe lihej të thahej në vende ku mos ta kapte dielli që coha të mos forcohej sërish.
Duke bërë këtë praktikë pune bashkë, një ditë, u kthye drejt meje e më tha: “Kujdes bijë çfarë i kërkon Zotit, se ndodh që mund të ta japë!” Sigurisht, fraza që dëgjova m’u duk e pakuptimtë… dhe të vërtetën e asaj fraze e nxora pas 25 vitesh, kur nona ime nuk jetonte më.
…Po kalonim një periudhë tejet të vështirë në familje, e cila u bë shkak të shkruaja librin tim të dytë: “Mafia në familjen time”. Si pasojë e asaj gjendjeje të mbushur me frikë, ankth, lot e pasiguri, i lutesha vazhdimisht Zotit të më jepte një mundësi të shpëtoja fëmijët. Iu luta aq shumë… sa një ditë Zoti më dëgjoi!
U largova nga Atdheu, bashkë me dy fëmijët e mi, e lumtur që munda t’i shpëtoj nga kthetrat e së keqes, që për një kohë të gjatë qëndroi pingul mbi kokat tona… Një natë vonë, rreth orëve të para të agimit të një dite të re, ulur në një ballkon të vogël, shumë larg vendit tim, qëndroja duke kundruar qiellin e errët. Çuditërisht, nuk dallohej asnjë yll në qiell, edhe pse ishte stinë e ngrohtë. Fjolla e tymit të cigares i bashkangjitej frymës së flladit që e merrte në një vallëzim të çuditshëm derisa shpërbëhej në hapësirë. Më dhimbti fort vetmia, pasiguria e gjithçka e jetës që kisha lënë pas. Më dhimbnin më shumë prindërit.
“Kujdes çfarë i kërkon Zotit bijë, se ndodh që mund të ta japë!”, më kumboi në vesh pas kaq shumë vitesh… M’u bë sikur nona ishte aty me mua, në ballkonin e asaj shtëpie të huaj, larg vendit tim. Më shkundi kumbimi i asaj fraze që mendoja se e kisha harruar. Zoti më dha ekzaktësisht atë çka i kisha kërkuar e unë nuk po e përballoja dot vuajtjen e kërkesës time!
Instiktivisht thirra emrin e saj… dhe m’u duk se një dorë e butë më rrëshkiti mbi flokë e ndjeva buzët e saj të pambukta mbi kokën time. U riktheva e vogël krejt për një çast, si atëherë kur qendisnim kryq thasët e linit për t’i bërë shtroje. Ngashëreva së thelli, ndjeva mallin të më mbyste. Kuptova se pasiguria më kishte kallur tmerrin. Qielli atë mbrëmje s’kishte asnjë dritë për bè, asnjë vijë yjësie ku të derdhja me shikim ngashërimin e të rigjeja pak shpresë. Isha krejt e vetme në një botë të panjohur, me dy fëmijë të mitur ngjitur pas fustanit tim, që atë periudhë kishte ngjyrën e lotëve. Hyra në dhomë dhe i pashë, flinin paqshëm. I kundrova me dhimbje dy ëngjëjt e mi e s’dija nëse do të mund t’ua përçoja, në rrethanat që isha e detyruar të veproja, atë çka gjyshja ime pati shpresuar se do ta bëja një ditë: t`u mësoja atyre dashurinë siç ajo e kishte kultivuar në shpirtin tim.
“Falu njerëzve një copë të vogël shpirti kudo që shkon, bijë. Mos u mërzit nëse nuk e vlerësojnë, ndoshta s’e kanë parë kurrë diçka të tillë, por mos lejo askënd të ta shkelë atë!”
E kam ruajtur këtë postulat të saj të paprekur brenda vetes. Kam dhuruar prej shpirtit kudo ku jam ndodhur…
Shkëputur prej librit “Rrëfehem me dashuri”
Autori Ervina Toptani