1.
Unë kam qenë në vitin 1984 në shtëpinë e shkrimtarit dhe nuk kam parë deri sot shkrimtar që saldohej në karrige, që nuk njihte konceptin ditë-natë, por këtë e njihte nëpërmjet fjalëve të Naim beut: “Punë, punë, natë e ditë, që të shohim pakës dritë”. Një valë tjetër që mundohet ta godasë Kadarenë janë edhe ca myslimanë, të cilët duke marrë librat që janë shkruar në kohën e diktaturës, mundohen të sjellin sot shkaqe se Kadareja është kundër myslimanëve etj. Unë jam vetë bektashi, pra mysliman, dhe nuk e akuzoj Kadarenë. Nëse në këtë kohë ai do të kishte bërë citime të tilla, do të ishin vërtet për të dhënë alarmin, mirëpo kjo ka ndodhur në një kohë që kishim të tjera paragjykime dhe fetë ishin të ndaluara me ligj. Kështu që nuk mund të gjykojmë ato rrethana me kushtet dhe mundësinë si dhe rrethanat e sotme. Ja përshkrimi im për Kadarenë.
2.
“Rruga e Barikadave”
Ajri përreth kishte zënë të mugej. Siluetë e heshtur, fytyrërruga në mes, frymëhapësira e ngushtuar, duke çarë përmes turmës, në sheshin “Skënderbej”. Paskësh ndërruar adresë? I struka idetë. Përse i vetëm në rrugë ti student? Por kah veriut gjendet rruga e shkrimtarit. Elementi kohë: diku rreth orës 18:00. Me të vetmin fakt në duar: përballja me Kadarenë, në Rrugën e Barrikadave. Në mugëtirë. Gjysma e saj e përgjumur. E mpirë pakica tjetër. Ngushtësia. Do të lexonte dëshminë. Ftohtë. Të ftohtin do ta ndiesh, do të thotë. Kur plaka e fundit e marsit u rrëzua vetëm një ditë më vonë. Ka kohë që kur bëra një bisedë. Vite dhe vite. Në shtëpinë e shkrimtarit më të shquar shqiptar, Ismail Kadare.
3.
Portreti.
…Kur Elena Kadaresë, shkrimtare me flokë të verdhë, i kërkova të më mundësonte një takim me shkrimtarin Kadare, në një bisedë për letërsinë që ajo zhvilloi në Godinën Nr. 7, godina e vajzave në Qytezën e Studentëve të Bujqësisë. Në sytë e saj vërtet lexoje: ishte vështirë të gjeje një hapësirë ndër kohëpushimet e Kadaresë. Limiti kohor. Kanë kapërcyer njëzet vjet, por në qiellin e shpirtit tim nuk janë zhdukur retë e bardha. Pas përballjes me shkrimtarin më të lexuar, Kadare. Ishte fiksuar si orë. Rreth orës 18:00, i vetëm. Kuturu kam ecur deri në orën 17:00. Si një anije pa busull, pa timon. Trokita rreth orës 17:45. Shkrimtari më i ëndërruar i të gjithë shqiptarëve jetonte në një pallat në Rrugën e Barrikadave. Poshtë tij ishte një vetëshërbim social.
Elena, bashkëshortja, përshkoi rrugën deri në sallon. Salloni i madh ishte një soj dhome pritjeje. I mobiluar me kolltukë të mëdhenj ngjyrë qumështi. Përballë biblioteka e Kadaresë. Perandoria e librave. Deri në labirinte më të thella të saj, libra në përmasa të ndryshme, në gjuhë të ndryshme të botës. Ndërkaq dukej qartazi se shtëpitë botuese kishin dërguar ekzemplarët e porositur me botime të fundit të Kadaresë nëpër vende të botës. Gjenerali ishte prijimtari i turmës fletëshumë…. “Gjenerali”, “Kronika”, “Kështjella”, “Lëkura e daulles”…. Ca kopertina shkëlqimtare, që i tejkalonin sinorët e kohës, larg pareteve të konturuara të regjimit tonë.
4.
Studioja e Kadaresë.
Larg çdo përfytyrimi, e heshtur, gjysmë ndriçimi. Përngjasimi: ftohtësi manastiresh. Ravijëzimi brenda këtij mjedisi, atmosferë e magjishme, për një autoritet shpirtëror. Mirëpo cilado qoftë e vërteta, kam besuar se njerëzit e mëdhenj kanë çastet e tyre të përhumbjes. Kur Elena tha “uluni sa të përgatis kafetë”, Kadareja, që ishte vetëm tre metra larg, as kokën nuk ngriti. Çuditërisht as një fije floku nuk i lëvizi. Shkruante i mbytur në punë, pa e ndalur frekuencën. Tashmë unë e dija kur kam parë murgj të heshtur në një manastir. Ishin krejt të bardhë në çastin e përhumbjes. Kur i pashë sytë Kadaresë, të magjishëm ishin, por të trishtë. Ndërkaq ishte i zhytur në botën e fjalëve të pathëna, ishte në të vërtetë një lloj murgu. Por pa ftohtësi manastiresh. As zhgun murgu nuk mbante veshur. Ishte ai soj murgu që u sillte letrave magjepsje kadareniane. Dhe s’kishte si të ishte. Një Kadare i shqiptarëve. Mirëpo Kadareja është Kadare. Brenda vetvetes.
… Një syprinë xhami ishte vijëzim konturi në sallon. Por brenda tij shkrimtari ishte i futur në hulli të tij. Mos vallë ishte në perceptimin e ndonjë ëndrre? Mos vallë ishte në pritje të frymëzimit nga shtjella qiellore? Mirëpo kam treguar se kam parë murgj që vinin pas përmendjes. Tepër të dërmuar zbrisnin nga një pjesë tjetër etere me bukuri e forcë marramendëse. Kadareja ishte i atillë murg. Ai përjetonte ëndrrat ku copëtime prej saj i zbriste nëpër fletët e tij me shkrimin e madh. Është e pamundur që krejt atë botë ta nxjerrësh në ndriçimin e letrave tona dhe në gjuhën e fjalëve të lexueshme.
Ndërkaq Elena solli kafetë. Mirëpo ora shënonte rreth 18:00. Kadareja, atje, tre metra larg, ishte në punë. Nuk dihej në ç’orbitë vërtitej shpirti. Nuk ishin këto citate mistike fjalësh. Mundej të ishte shtegtari natën me hënë pa yje, ose gjuhëtari në detin me perla guaskash. Që të limitojmë qartazi gjërat, bota jonë është shurdhmemece, e verbër është, përpara asaj që shkrimtarit i shfaqet në vizion. Kështu, Kadareja, i përkulur përmbi letra ishte në një garë me kohën, ende kërkonte, shkruante fletë. I linte mënjanë. Shkruante sërish. Deri në fund kishte ndërmend ta shpinte marrëveshjen më kohën. Mirëpo Elena e shprishi këtë raport më një shqiptim fraze në anglisht. Diçka mes fjalës hello shqiptoi ajo.
Kadareja e dëgjoi zërin. U ngrit. Por në ardhje u përvijua një shtresë e hollë përlodhjeje. Mbërrinte nga mbretëria e heshtjes, atje ku shpirti është lider dhe britma shpirti lëshon pavetëdijshëm. Në pirje të kafesë unë pashë diçka misterioze që i buronte, por nuk dihej nga ç’pjesë. Kur e rrufiti gllënjkën e fundit filloi të bëjë ecejake në sallon. Një dritare që kishte salloni, por që shikonte nga veriu, një zhaurimë sharrash priste. Më pyeti diçka rreth rrafshimeve të drurëve, që atë mëngjes kishin filluar të binin në Rrugën e Barrikadave nga motosharrat që ulërinin gjithë kohës. Nuk arrita ta kuptoj, por ato e kishin shqetësuar. I shpjegova se ndoshta plakja e tyre kishte hyrë në mes të jetës, kështu që ato po shkonin me duart e të tjerëve drejt vdekjes. Rrathët ishin rrudhat e tyre të pleqërisë. Në të vërtetë ishin copa vitesh të mbetura pas. Kisha dëgjuar se pasqyrë të shpirtit shkrimtarët në përgjithësi kanë sytë. Te Kadareja ata fshihnin një shtresim misteri. Është kjo hija e asaj pjese të pandriçuar, që megjithatë mbetet e palexueshme. Edhe flokët te ky murg i letrave ruanin një shtrirje tjetër. Madje flitet edhe për një nur bukurie që i mbulon. Ata vetë janë të pavetëdijshëm për këtë, por të pavullnetshëm për ta rrëzuar.
Në të vërtetë, Kadareja, ky Marquez i Ballkanit, është një ndriçim i rrallë shqiptar i përmasave botërore. Ka kohë që shqiptarët e kanë një shkrimtar të mirë, një mjeshtër të fjalës, një gjeni të letrave shqipe, që ashtu si Naimi, Poradeci, Fishta lexohet. Mirëpo avazi ballkanas i mërive të vjetra, të cytur nga ata, që pinë deri në fund gotën e sherrit, të dehur nga fodullëku, të futur në vetmin e territ. Të pazemër, ose zemërqeni, cinikë, të liq, janë përpjekur si në diktaturë, ndoshta më tepër në postkohën e saj, ta përplasin, ta rrëzojnë diku. Plagë të thella, në brazda i kanë hapur. Goditje mizore prej sharlatanësh për të rrëzuar një pemë monument kulture, por në përgjithësi të rrëzojnë edhe penën. Në të vërtetë Kadareja ka hyrë herët në panteonin e letrave shqipe, kur të tjerët zvarriteshin kafeneve të provincave. Ndoshta me gjeneralin… e vet. Mirëpo ishte panteoni ai që e priste. Ka kohë që e pret. Ashtu siç presim përmallshëm kohëçeljen e pranverës. Por nuk ndiejmë ndërkaq mungesën cinike të reve të shiut. As mungesën e çmendur të vrapit të erës.
